Μετά τον φιλελευθερισμό

Ο Ιμμάνουελ Βάλλερσταϊν, πρωτοπόρος στοχαστής στον χώρο της νεομαρξιστικής σκέψης και εκφραστής των αντισυστημικών κινημάτων, εξιστορεί την προέλευση της φιλελεύθερης ορθοδοξίας, αναλύει τις αγκυλώσεις της και προτείνει νέα μονοπάτια αντισυστημικής δράσης. Φωτίζοντας έτσι το "Μετά τον Φιλελευθερισμό" τοπίο του κόσμου μας:
Ο Φιλελευθερισμός ήταν το δεύτερο παιδί της Γαλλικής Επανάστασης. Γεννήθηκε στον απόηχο της πρωτότοκης συντηρητικής κραυγής που υστερικά ζητούσε "παλινόρθωση" και λίγο πριν το σοσιαλιστικό στερνοπαίδι φωνάξει "επανάσταση!". Ήρεμος και εγκρατής, εγκαταστάθηκε στο κέντρο της ιδεολογικής αρένας, υποσχόμενος "μεταρρύθμιση": αδιάκοπη και καθολική, μα πάντοτε προσεκτική και μετρημένη.

Πλάνη. Ο Φιλελευθερισμός υπήρξε πάντοτε το χρησιμότερο εργαλείο στα χέρια των ισχυρών. Πλασαρίστηκε ως η μοναδική, δήθεν, εφικτή ιστορική προοπτική και δωροδόκησε με ελπίδα (ατομικά δικαιώματα, αυτοδιάθεση, ανάπτυξη), ό,τι αδικημένο και άρα ατίθασο: Νότο, Μειονότητες, Αποκλεισμένους. Για διακόσια ολόκληρα χρόνια, αποτέλεσε τη συγκολλητική ουσία ενός άνισου και συντηρητικού κοσμοσυστήματος.

Τώρα, οι εγγενείς του αντιφάσεις τον οδηγούν στο τελευταίο του σούρουπο. Οι κατά τόπους Μάηδες του '68 έχουν ξεχαρβαλώσει την κεντρομόλο συναίνεση και ράπισαν τη συμπαιγνία της Παλαιάς Αριστεράς. Η κατάρρευση του '89, γκρέμισε τις σικέ διευθετήσεις του Ψυχρού Πολέμου. Σήμερα τα αδιέξοδα της κυρίαρχης φιλελεύθερης ιδεολογίας ολοκληρώνονται. Με φτώχεια, οικολογική απορρύθμιση και τυφλή βία, από και προς τον Βορρά.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ιμμάνουελ Βάλλερσταϊν, επίτιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας σήμερα στο Πανεπιστήμιο του Yale και διευθυντής του «Κέντρου Ερευνών Fernand Braudel για τη μελέτη οικονομικών και ιστορικών συστημάτων και πολιτισμών», εδώ και περισσότερο από 40 χρόνια θεωρείται εκπρόσωπος της αμερικανικής νεομαρξιστικής σκέψης. Η νεομαρξιστική σκέψη στην Αμερική άρχισε να διαμορφώνεται στη δεκαετία του '60 ως αντίδραση στη μετατροπή της Αμερικής από αντιαποικιοκρατική δύναμη σε στυλοβάτη της νέας ιμπεριαλιστικής πολιτικής. Δεν ήταν όμως μόνον αυτό το στοιχείο που γέννησε αυτή τη σκέψη. Η ειδοποιός διαφορά της εμπεριέχεται στην κριτική της θεωρίας τής ανάπτυξης ως συστατικού στοιχείου της κλασικής μαρξιστικής (και μαρξικής;) σκέψης. Από αυτή την πλευρά, η στοίχιση αυτού του ρεύματος πίσω από το νεομαρξισμό μάλλον είναι υπερβολική.

Από τη δεκαετία του '60 και ύστερα ο Πολ Μπάραν, «Πολιτική Οικονομία της Ανάπτυξης» (1960), ο Αντρέ Φρανκ, «Καπιταλισμός και Ανάπτυξη στην Λατινική Αμερική» (1967), ο Σαμίρ Αμίν, «Συσσώρευση σε παγκόσμια κλίμακα» (1970), και ο Βάλερσταϊν, με τα βιβλία του για τις εξελίξεις στην Αφρική, επιδίωξαν να αποδείξουν πως η καπιταλιστική ανάπτυξη στον Τρίτο Κόσμο δεν μεταφράζονταν σε ευημερία. Αυτό το ρεύμα συγκρούστηκε με τις μαρξιστικές παραδοχές πως ο καπιταλισμός σε όλες τις χώρες που επικρατεί, οδηγεί στην εκμετάλλευση αλλά και στην ανάπτυξη. Γι' αυτό το διανοητικό ρεύμα η καπιταλιστική ανάπτυξη στον Τρίτο Κόσμο έχει ως συνέπεια τη μετατροπή του πλεονάσματος σε σπατάλη, κατανάλωση ειδών πολυτελείας, γραφειοκρατία, διαφυγή κεφαλαίων και φοροδιαφυγή. Σε τελική ανάλυση, καπιταλισμός για τον Τρίτο Κόσμο σήμαινε πολλή εκμετάλλευση και καθόλου ευημερία και ανάπτυξη. Ολόκληρο αυτό το ρεύμα εκφράστηκε και μέσα από το περιοδικό «Monthly Review». Σήμερα ο Ελληνας αναγνώστης, χάρη στη σημαντική και αξιέπαινη επανέκδοση στα ελληνικά αυτού του περιοδικού, έχει την ευκαιρία να διαβάσει παλαιότερα και νεότερα κείμενα αυτού του ρεύματος.

Ο συγγραφέας, στα κείμενα που συνθέτουν αυτό τον τόμο και δημοσιεύτηκαν από το 1990 έως το 1995, υποστηρίζει πως τα γεγονότα του 1989 σηματοδοτούν την κατάρρευση και όχι το θρίαμβο του φιλελευθερισμού. Ενώ παραμένει συνεπής στη μακροσκοπική ανάλυση, στην ιστορία «μακράς διάρκειας», στο συστημικό ιστορισμό μετατοπίζει το επίκεντρο του ενδιαφέροντός του από τις μορφές συσσώρευσης και τις παγκόσμια οργανωμένες μορφές κυριαρχίας στις ιδεολογικές προκείμενες του καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος. Ο καθηγητής της Κοινωνιολογίας από την πρώτη στιγμή προκαλεί τις κοινές παραδοχές και τον κοινότοπο χαρακτήρα της λεγόμενης «ενιαίας σκέψης».

Η κοσμοθεωρία των ιστορικών συστημάτων πριν από τη Γαλλική Επανάσταση θεωρούσε την πολιτική σταθερότητα φυσιολογική διαδικασία και τις όποιες κοινωνικές αλλαγές εξαιρέσεις, ενώ παράλληλα δεν ενδιαφερόταν για την κινητοποίηση των μαζών. Μετά την επικράτηση της επανάστασης η κοινωνική αλλαγή θεωρήθηκε πως αποτελεί μια φυσιολογική εξέλιξη, ενώ η κινητοποίηση των μαζών αποτελούσε πλέον το συστατικό στοιχείο αυτής της «φυσιολογικότητας». Αυτή η εξέλιξη διαμόρφωσε τη νεωτερικότητα ως συνδυασμό κοινωνικής πραγματικότητας και κοσμοθεωρίας. Αυτό το νέο περιβάλλον χρειαζόταν μια ιδεολογία που θα το νομιμοποιεί ή αλλιώς, με όρους του ίδιου του συγγραφέα, που θα αποτελούσε τη γεωκουλτούρα του.



Σοσιαλισμός και φιλελευθερισμός, όψεις της ίδιας κοσμοθεωρίας.



Αυτό που στον παρόντα τόμο αποτελεί σημαντική πρόκληση είναι η θεώρηση του φιλελευθερισμού, του συντηρητισμού και του σοσιαλισμού ως ιδεολογιών της ίδιας κοσμοθεωρίας, οι οποίες διαφοροποιούνται μόνο ως προς τη θεώρησή τους για τους αναγκαίους ρυθμούς της κοινωνικής αλλαγής, τα μέσα και τα υποκείμενά της. Για τη συντηρητική ιδεολογία η «φυσιολογική αλλαγή» έπρεπε να είναι ελεγχόμενη, πολύ αργή και μακριά από τις μεγάλες μάζες. Για το φιλελευθερισμό η κοινωνική βελτίωση έπρεπε να είναι απόρροια μια ορθολογιστικής αποτίμησης των προβλημάτων, την οποία θα πραγματοποιούσαν οι ειδικοί. Οι σοσιαλιστές πίστευαν στις γοργές και ριζικές αλλαγές που θα στηρίζονταν στην ευρύτερη λαϊκή κινητοποίηση. Την περίοδο 1789-1848 και οι τρεις αυτές ιδεολογίες τίθενται η μία έναντι της άλλης, επειδή όμως δεν αμφισβητούσαν την ίδια τη νεωτερικότητα και τη φυσιολογικότητα της κοινωνικής αλλαγής δεν διατυπώνουν μια ριζικά εναλλακτική πρόταση για την κοινωνική αλλαγή.

Από το 1848 έως το 1914, παρά την αρχικώς έντονη διαφοροποίηση του σοσιαλισμού, μια σειρά μετατοπίσεις όσον αφορά τη στάση έναντι του κράτους, τη δημιουργία λαϊκής συναίνεσης μέσα από τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης και τη διαμόρφωση της γεωκουλτούρας της ανάπτυξης δημιουργούν ένα κλίμα σύνθεσης γύρω από το φιλελευθερισμό. Αυτή η σύνθεση με τη μορφή της συμμαχίας του σοσιαλιστικού φιλελευθερισμού (εδώ ο συγγραφέας εντάσσει και το λενινισμό) με το συντηρητικό φιλελευθερισμό οδηγεί σε ένα κλίμα συναίνεσης έναντι των βασικών προταγμάτων του παγκόσμιου συστήματος.

Μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο η επικράτηση της ιδεολογίας της φιλελεύθερης συναίνεσης συνδυάζεται με την ταυτόχρονη κατάρρευση των φιλελεύθερων κομμάτων, ως μη απαραίτητων πλέον για την οργάνωση αυτής της συναίνεσης. Από το 1918 έως το 1989 η φιλελεύθερη συναίνεση οργανώνεται γύρω από τρεις στόχους, αυτόν της επέκτασης του δικαιώματος ψήφου σε όλους τους ενήλικους, αυτόν της υποστήριξης από όλους του κράτους πρόνοιας και αυτόν της συγκρότησης μιας ενιαίας εθνικής ταυτότητας. Πάνω σ' αυτούς τους στόχους επικάθεται η σκόνη από τη θεολογία της ανάπτυξης. Απώτερο αποτέλεσμα όλων αυτών είναι ο κατευνασμός της λαϊκής δυσαρέσκειας. Με πολιτικούς όρους η συναίνεση αυτή εκφράζεται μέσα από την άρρητη συμμαχία του ουιλσονικού προτάγματος υπέρ της εθνικής αυτοδιάθεσης και της λενινιστικής θεοποίησης της ανάπτυξης. Ο λενινισμός λειτούργησε ως χοάνη απορρόφησης της δυναμικής των καταπιεσμένων. Τη συναίνεση αυτή αμφισβήτησε ο Μάης του '68. Ο Μάης αποτελεί την αντίδραση στη μετατροπή του λενινισμού σε φιλελεύθερο σοσιαλισμό. Πρωτίστως όμως το '68 θέτει στο επίκεντρο τη νεωτερικότητα της απελευθέρωσης, η οποία είχε ξεχασθεί για χάρη της νεωτερικότητας της τεχνολογίας.

Το 1989 σηματοδοτεί την κρίση νομιμοποίησης του φιλελευθερισμού, όλων των αποχρώσεων. Αυτό συμβαίνει γιατί με την κατάρρευση του μαρξισμού-λενινισμού και του φιλελευθερισμού καταρρέει και ο κόσμος της ενσωμάτωσης των επικίνδυνων τάξεων στη λογική της γεωκουλτούρας της ανάπτυξης και του καπιταλιστικού συστήματος.

Το βιβλίο συνοδεύεται από εκτενή εισαγωγή του Κων/νου Τσουκαλά, η οποία κατέχει μια αυτοτελή θέση στο βιβλίο. Ο Τσουκαλάς διαπιστώνει -αντίθετα θα λέγαμε από τη σχετικά αισιόδοξη οπτική τού Βάλερσταϊν- την εξώθηση των μεγάλων προταγμάτων από το επίκεντρο του κοινωνικού στοχασμού. Ο Ελληνας καθηγητής της Κοινωνιολογίας τονίζει πως η αδυναμία της πολιτικής να διαμορφώσει τους δικούς της στόχους θολώνει το τοπίο της διαχωριστικής γραμμής μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς.

Ο Βάλερσταϊν είναι λογικά συνεπής με τις προϋποθέσεις που θέτει για την αποκωδικοποίηση της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Η αντισυστημική κριτική τού συγγραφέα επικεντρώνεται στην κριτική τού υλισμού, του ατομισμού, του εθνοκεντρισμού και της αναπτυξιακής λογικής τής συσσώρευσης. Προσωπικά όμως μας προβληματίζει η αναγωγή του φιλελευθερισμού σε απλό στοιχείο της οργανωμένης συναίνεσης γύρω από τα αιτήματα της ανάπτυξης των τεχνολογιών και της συσσώρευσης. Αμφισβητούμενες είναι επίσης και οι προτάσεις του συγγραφέα για τις προτεραιότητες και το μέλλον της αντισυστημικής πολιτικής. Ταυτοχρόνως θεωρούμε πως άδικα πιστώνει τον Μάη του '68 ως αποκλειστικό εκπρόσωπο της ιδεολογίας της απελευθέρωσης.

Κατά τη γνώμη μας, η νεωτερικότητα της απελευθέρωσης αποτελεί τον καμβά του Διαφωτισμού. Πάνω σ' αυτόν τον καμβά υφαίνονται οι ιδεολογίες του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού, οι οποίες αποκτούν σταδιακά μια εργαλειακή διάσταση. Ανεξάρτητα όμως από την αποκτηθείσα εργαλειακή διάσταση ο πυρήνας του φιλελευθερισμού εξακολουθεί να εκφράζει την απελευθέρωση του ατόμου από τα δεσμά των προσωπικών εξαρτήσεων, ενώ ο σοσιαλισμός εξακολουθεί να αποτελεί το ριζοσπαστικό τμήμα της νεωτερικότητας και της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Και οι δύο ιδεολογίες θεωρούν την ανθρώπινη πρόοδο μια συνεχή και πρωτίστως φυσιολογική διαδικασία έλλογης μεταρρύθμισης.

Το κύριο πάντως σε αυτό το προκλητικό και ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο είναι η αμφισβήτηση όλων των στοιχείων που μέχρι σήμερα θεωρούνταν πως διαχώριζαν τη Δεξιά από την Αριστερά. Εργα όπως αυτό είναι πολύτιμα γιατί επανατοποθετούν σε νέες βάσεις τις διαχωριστικές γραμμές. Ακόμη και αν δεν συμφωνεί κανείς με όλα τα συμπεράσματα, δεν μπορεί -αν φυσικά τον ενδιαφέρει το αίτημα της κοινωνικής χειραφέτησης- να μη συγκλονισθεί από το πάθος τού συγγραφέα να ανακαλύψει τα κρυμμένα μονοπάτια της κριτικής θεωρίας τού κοινωνικού επιφαινόμενου.

Πιστεύουμε όμως πως η πραγματική «υπερφόρτωση» του συστήματος, που προτείνει ο συγγραφέας ως αντισυστημική διέξοδο, είναι η πολιτική επικαιροποίηση του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού ως πλευρών όντως του ιδίου νομίσματος, αλλά διαφορετικής αξίας απ' αυτήν που τους αποδίδει ο Βάλερσταϊν.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/03/2005