Νεοπλατωνισμός

Ο Νεοπλατωνισμός, μια εξέλιξη της μεταφυσικής και θρησκευτικής διδασκαλίας του Πλάτωνα, του οποίου οι γνωστότεροι εκπρόσωποι ήταν ο Πλωτίνος, ο Πορφύριος, ο Ιάμβλιχος και ο Πρόκλος, υπήρξε η κύρια φιλοσοφική σχολή της ύστερης αρχαιότητας. Η επίδραση του Νεοπλατωνισμού ήταν τεράστια τόσο στον πολιτισμό της Δύσης και του Βυζαντίου όσο και της Εγγύς Ανατολής. Εντούτοις, η φιλοσοφική σημασία και η σοβαρότητα των νεοπλατωνικών ιδεών μόλις στον αιώνα μας μπόρεσε να αποκασταθεί στα μάτια των ιστορικών της φιλοσοφίας.


«Μια θαυμάσια παράθεση ενός πολύ δύσκολου θέματος, σπουδαία για τη σοφία που κρύβεται ξεκάθαρα πίσω της, όπως και για τη διαύγεια και την αισθητική της.»

Times Literary Supplement

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι μορφή μπορεί να πάρει η φιλοσοφία σε εποχές πολιτισμικής διάλυσης και παρακμής, όταν επιπλέον δεν υφίσταται η πολιτική συνθήκη που τη γέννησε, η συλλογική αίσθηση των ανθρώπων ότι μπορούν να πάρουν στα χέρια τους και σε κάποιο βαθμό να καθορίσουν την ίδια τους τη μοίρα; Το τι είναι εκείνο που κάνει σήμερα φλέγον ένα τέτοιο ερώτημα είναι προφανές, και το μείζον ιστορικό προηγούμενο στο οποίο η εποχή μας στρέφεται σαν στον ίδιο της τον καθρέφτη είναι η όψιμη αρχαιότητα: ο ύστερος κόσμος της Ανατολικής Μεσογείου, ο ενοποιημένος από την ελληνική παιδεία και το θεσμικό πλέγμα μιας πολυεθνικής Αυτοκρατορίας. Ο τύπος της φιλοσοφίας που γέννησε αυτός ο κόσμος μια στιγμή πριν από το τέλος του -ανάμεσα στον 3ο και τον 6ο μ.Χ. αιώνα- ακούει σήμερα στο όνομα νεοπλατωνισμός: πρακτικά η μόνη ζωντανή παράδοση που αξίζει το όνομα της φιλοσοφίας αυτά τα χρόνια και, ταυτόχρονα, ένα χωνευτήρι στο οποίο συνέκλιναν και συνδυάστηκαν όλα σχεδόν τα μεγάλα ρεύματα της ελληνικής σκέψης των προηγούμενων αιώνων.

Ο νεοπλατωνισμός αναγνωρίστηκε ως διακριτό φιλοσοφικό ρεύμα ήδη αρκετά αργά, στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, μόνο τις τρεις τελευταίες δεκαετίες όμως έγινε αντικείμενο πραγματικής έρευνας και βιβλιογραφικής τεκμηρίωσης. Οι λόγοι γι' αυτό το όψιμο ενδιαφέρον, σύμφωνα και με όσα είπαμε παραπάνω, είναι προφανείς. Οπως και αν έχει το πράγμα, το βιβλίο αυτό του Αμερικανού, πρώιμα χαμένου ερευνητή R.T. Wallis που παρουσιάζεται σήμερα στα ελληνικά, γραμμένο το 1972, είναι από τις πρώτες και ακόμη πολύτιμες συμβολές στη γνωριμία μας με τούτο το ρεύμα που σφράγισε υπόγεια όλη τη μεσαιωνική -ευρωπαϊκή και αραβική- ανάκτηση της αρχαίας φιλοσοφίας και όλες τις πλατωνικές αναβιώσεις της Αναγέννησης. «Ενα μικρό αριστούργημα» το χαρακτηρίζει ο Lloyd Ρ. Gershon, και όχι άδικα· η ακρίβεια και η συνοπτικότητα της έκθεσης, ο εκπληκτικός έλεγχος ενός τεράστιου εύρους πηγών, η διεισδυτική κατανόηση των ιδεών στην ιστορική τους κίνηση και αλληλεπίδραση, όλα είναι στοιχεία που κάνουν την ανάγνωσή του μια εμπειρία η οποία πλουτίζει με απίστευτες λεπτομέρειες, και σε κάποια σημεία αλλάζει, τη γνώση μας του χάρτη των ιδεών στον όψιμο αρχαίο κόσμο.

Για να συλλάβουμε το ακριβές στίγμα του νεοπλατωνισμού πρέπει να έχουμε υπόψη τι είδους πιέσεις ασκήθηκαν στη φιλοσοφία από τις ανάγκες της συλλογικής ζωής σ' εκείνη τη μακρά μεταβατική περίοδο και ποιους ανταγωνιστές ήταν υποχρεωμένη αυτή να αντιμετωπίσει. Στο ένα άκρο του φάσματος υπήρχε η φιλοσοφική πρόκληση του σκεπτικισμού, η ριζική άρση και ανάκληση κάθε γνωσιοθεωρητικής και αξιακής βεβαιότητας που με τόλμη επιχειρούσαν ο Πύρρων και οι οπαδοί του, κάτι το οποίο για πρώτη φορά ηχούσε τόσο πειστικά μέσα σ' έναν πολυγλωσσικό και πολυφυλετικό κόσμο του οποίου τα όρια είχαν ξαφνικά καταρρεύσει: αυτό κατά κάποιον τρόπο υποχρέωνε όλα τα ζωντανά φιλοσοφικά ρεύματα της ελληνιστικής περιόδου -εκτός του επικουρισμού- να συγκλίνουν αμυντικά με βάση την πεποίθηση ότι εκείνα που τους ένωναν ήταν πιο ουσιώδη. Από την άλλη μεριά, και ως αποτέλεσμα μιας συλλογικής ανασφάλειας που θα κλιμακωνόταν σταθερά επί σειρά αιώνων, ασκούνταν όλο και πιεστικότερα στη φιλοσοφία η απαίτηση να υποδείξει μία μεταφυσική οδό σωτηρίας, έργο στο οποίο άλλωστε άρχισαν να την ανταγωνίζονται μια σειρά από πρακτικές λατρείες με αμεσότερη συγκινησιακή στόχευση: οι λεγόμενες μυστηριακές θρησκείες (της Κυβέλης, του Βάκχου, της Ισιδας κ.λπ.), που γνώριζαν τεράστια διάδοση στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά αστικά στρώματα, νεοπυθαγόρειοι κύκλοι που γίνονται όλο και περισσότερο μια αποκρυφιστική αδελφότητα και η ελληνοαιγυπτιακή μαγεία με τα δικά της χρησμικά κείμενα (Ερμητικά κ.ά.), ο γνωστικισμός, που συνδύαζε ιουδαϊκά στοιχεία ενός μεσσιανικού αποκαλυπτισμού με χριστιανικές ιδέες, οργιαστικές πρακτικές της Εγγύς Ανατολής και μια μανιχαϊκή άρνηση του κόσμου στα όρια της ανταρσίας, ο χριστιανισμός, τέλος, ο οποίος έδινε το δικό του αγώνα για την επικράτηση αναζητώντας ακόμα την οριστική του φυσιογνωμία -ο οποίος και θα παρουσίαζε εντέλει, όπως φάνηκε, το πιο πειστικό πρόγραμμα σωτηρίας...

Η σύγκλιση είχε αρχίσει να αναγγέλλεται αρκετά νωρίς, ήδη στα τέλη των ελληνιστικών χρόνων, και τα ρεύματα της ελληνικής σκέψης που πήραν ουσιωδώς μέρος ήταν ο πλατωνισμός, ο αριστοτελισμός και ο στωικισμός: η σύνθεση που ονομάζουμε νεοπλατωνισμό, και που ήρθε στο φως περί τις αρχές του 3ου μ.Χ. αιώνα μέσα από το έργο ενός μεγάλης εμβέλειας στοχαστή, του Πλωτίνου, ήταν στην πραγματικότητα ένας συγκερασμός των τριών παραπάνω ρευμάτων. Κάποια καινούρια στοιχεία εμφανίστηκαν, ωστόσο, όπως ήταν ευνόητο. Γενικά μιλώντας, το διαλογικό στοιχείο και τα πολιτικά ενδιαφέροντα του «ορθόδοξου» πλατωνισμού είναι εδώ σε ύφεση, ενώ το προβάδισμα αποκτά μια διαλογιστική/ενδοσκοπική τροπή της σκέψης. Αυτό αναπόφευκτα προσέδωσε στη φιλοσοφία ένα ψυχολογικό βάθος, που σε μερικές περιπτώσεις ηχεί σχεδόν μοντέρνο, υπήρξαν όμως και μείζονες μεταφυσικές καινοτομίες. Για ν' αναφέρω μόνο τη σπουδαιότερη, ο Πλωτίνος φαντάστηκε μια αρχή θεμελιωδέστερη από την πλατωνική σφαίρα των Ιδεών ή τον αριστοτελικό Νου, μέσα στην οποία ενυπάρχουν σπερματικά όλες οι δυνατότητες, αλλά δεν ταυτίζεται με καμία από αυτές, αφού βρίσκεται επέκεινα της εκδηλωμένης πραγματικότητας, επέκεινα του Λόγου κι επέκεινα των Μορφών: ονόμασε Εν αυτή την αρχή, και με μία μοναδική κίνηση ανέτρεψε την κλασική ελληνική ιδεοκρατία προκρίνοντας στη θέση του οντολογικά πρότερου το άρρητο και απροσδιόριστο. Ολοι οι φιλοσοφικά διατειθειμένοι μυστικιστές θα αντλούν στο εξής απο τούτη τη μεγάλη πηγή, ενώ ο διαχωρισμός οντολογίας και λογικής που επιτεύχθηκε μ' αυτό τον τρόπο, θα επιτρέψει, από την άλλη πλευρά, την επανάσταση, που στα χρόνια του όψιμου Μεσαίωνα έλαβε το όνομα του νομιναλισμού. Ο Πλωτίνος βεβαίως παρέμενε ένας Ελληνας φιλόσοφος που ήταν αδύνατο να υπερβεί, οριακά έστω, ένα ιεραρχημένο όραμα του κόσμου: το ότι η νέα σύλληψη της πρώτης αρχής -του Ενός- που εισηγήθηκε, έφερε ομοιότητες με την απειρία, και το όμορφο της ύλης το διαισθάνονταν μάλλον ανήσυχος, όμως μόνον αρκετούς αιώνες αργότερα ένας αναγεννησιακός στοχαστής, ο Jiordano Bruno, θα έδειχνε οριστικά την ταυτότητα των δύο υποστάσεων, κλείνοντας έτσι τον κύκλο σε κάτι που θύμιζε τις προσωκρατικές απαρχές...

Οι εξελίξεις του νεοπλατωνισμού, όπως είναι γνωστό, ακολούθησαν πολύ διαφορετικούς δρόμους. Τα εξέχοντα ονόματα της Σχολής που όλοι γνωρίζουμε είναι αυτά του Πορφυρίου, του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου· υπήρξαν όμως και πολλοί άλλοι, περισσότερο ή λιγότερο πρωτότυποι στοχαστές, που διέσπειραν την ελληνική σκέψη σε τούτη την τελευταία της μορφή στα πέρατα της ανατολικής Μεσογείου -περιλαμβανομένου του ρομαντικού αυτοκράτορα Ιουλιανού, του επιλεγόμενου «παραβάτη», και βεβαίως του Δαμάσκιου, του τελευταίου διευθυντή της Ακαδημίας των Αθηνών όταν ο Ιουστινιανός έκλεισε οριστικά τη Σχολή το 529. Στο έργο ιδίως της Σχολής των Αθηνών (του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου) βλέπουμε μια τάση αναβίωσης του πλατωνικού ρεαλισμού κι ενός υπερ-ιεραρχικοποιημένου σύμπαντος που απηχεί εμφανώς τη νέα ενδυνάμωση της αυτοκρατορίας, παράλληλα με μιαν αυξανόμενη έμφαση στην πίστη, στο τελετουργικό και τη θεουργία· ειδικά χωρίς αυτόν τον κλάδο του νεοπλατωνισμού και την ανυπολόγιστη έμμεση επιρροή του, συγκεκαλυμμένη συχνά υπό την επιφανειακή πολεμική, είναι δύσκολο να φανταστούμε με τι θα έμοιαζε σήμερα ο χριστιανισμός ως θεολογικό δόγμα.

Στη Σχολή της Αλεξάνδρειας, απεναντίας, κυριαρχούν τα γραμματολογικά-ερμηνευτικά ενδιαφέροντα και διαφαίνεται μια λιγότερο τεταμένη σχέση με τον ανερχόμενο χριστιανισμό· η σχολή αυτή θα περάσει μάλλον ομαλά πρώτα σε χριστιανικά και ύστερα σε ισλαμικά χέρια, και είναι εκείνη που θα επηρεάσει αποφασιστικότερα την αραβική φιλοσοφική αναγέννηση. Αυτή όλη την ιστορία, και άλλες παράλληλες, έχει να μας αφηγηθεί, με την ακρίβεια και την πειστικότητα της αδιαμφισβήτητης αυθεντίας, το βιβλίο του R.T. Wallis.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/11/2002