Η ηθική εντός και εκτός των συνόρων ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Σύμφωνα με τον Μάικλ Γουόλτσερ, ο νέος πολιτικός κόσμος, που αναδύθηκε τα τελευταία χρόνια, χαρακτηρίζεται αφ' ενός από την κατάρρευση του προγράμματος του ολοκληρωτισμού, αφ' ετέρου από την επικράτηση των αξιών της δημοκρατίας, αλλά και της πολιτισμικής αυτονομίας και της εθνικής ανεξαρτησίας. Τι σημαίνει λοιπόν, διερωτάται ο Αμερικανός φιλόσοφος, η αποδοχή μιας οικουμενικής ή οιονεί οικουμενικής ιδεολογίας και, ταυτόχρονα, η ενθουσιώδης στράτευση υπέρ της πολιτικής της διαφοράς; Η απάντησή του είναι σύνθετη αλλά, τελικά, αισιόδοξη. Υποστηρίζει ότι οι δύο αυτοί προσανατολισμοί δεν είναι κατ' ανάγκην ασύμβατοι: η πολιτική της διαφοράς μπορεί να συνυπάρξει με μια συγκεκριμένη εκδοχή οικουμενισμού. Όχι ενός οικουμενισμού που επιτάσσει την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας σε όλους τους τόπους και σε όλες τις εποχές, αλλά ενός οικουμενισμού που ανοίγει το δρόμο στην υιοθέτηση της δημοκρατίας οπουδήποτε υπάρχουν αρκετοί πρόθυμοι πολίτες. Και το σημαντικότερο, που απαγορεύει τη βίαιη καταπίεση των μειονοτικών και συνάμα των πλειοψηφικών ομάδων σε όλα τα κράτη - δημοκρατικά και μη.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Με την έκδοση αυτού του έργου ο Ελληνας αναγνώστης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει τρία σημαντικά έργα του σύγχρονου προβληματισμού για την κοινωνική δικαιοσύνη. Εχουμε στα χέρια μας μια ιδιόμορφη τριλογία γραμμένη από τρεις διαφορετικούς συγγραφείς. Το παρουσιαζόμενο έργο του Μάικλ Γουόλτσερ, το έργο του Τζον Ρολς «Θεωρία της δικαιοσύνης», επιμέλεια Ανδρέας Τάκης, εκδόσεις «Πόλις», 2001, και το έργο του Μάικλ Σαντέλ «Ο φιλελευθερισμός και τα όρια της δικαιοσύνης», μτφρ. Κατερίνα Γεωργοπούλου, «Πόλις», 2003. Αυτά τα τρία έργα έχουν ως κοινή αφετηρία την προβληματικοποίηση της σχέσης φιλελευθερισμού, δικαιοσύνης και κοινωνίας, τα συμπεράσματά τους όμως οδηγούν σε διαφορετικές συμβάσεις ως προς τα προαπαιτούμενα και τις προτεραιότητες της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο Τζον Ρολς στο κλασικό αυτό έργο του επιχειρεί από τη θέση ενός σύγχρονου φιλελεύθερου ατομικισμού να στηρίξει το αίτημα μιας ελεύθερης, δίκαιης αλλά και πολιτικά βιώσιμης κοινωνίας. Εφαλτήριο για την πραγματοποίηση αυτής της κοινωνίας είναι η ιδέα ενός «πρωταρχικού συμβολαίου» των ελεύθερων και ορθολογικά οργανωμένων ατόμων, που κριτήριο τους είναι μια οικουμενική αρχή δικαιοσύνης και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο Σαντέλ διατυπώνει μια εμπνευσμένη κριτική στη «Θεωρία της δικαιοσύνης» προτείνοντας την πρωτοκαθεδρία του αγαθού έναντι του ορθού και της συλλογικής ωφέλειας έναντι της δικαιοσύνης.

Ο Μάικλ Γουόλτσερ, καθηγητής Κοινωνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, αποτελεί όχι μόνον έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της προοδευτικής και δημοκρατικής αμερικανικής σκέψης, αλλά είναι και δραστήριο μέλος της φιλελεύθερης και σοσιαλδημοκρατικών προσανατολισμών Αριστεράς των ΗΠΑ. Ο Βασίλης Βουτσάκης στην εκτενή και κατατοπιστική εισαγωγή του μας πληροφορεί και αναλύει την πορεία της μακράς διαφοροποίησης του Γουόλτσερ από τον κοινοτισμό. Μέσα από την περιδιάβαση του συνόλου του έργου του αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο η κοινοτιστική κριτική ενσωματώνεται στο θεωρητικό σώμα του φιλελευθερισμού. Παράλληλα όμως σε αυτή την εισαγωγή αναδεικνύονται και οι αντιφάσεις του αιτήματος του Γουόλτσερ υπέρ της «σύνθετης ισότητας».

Ο αναγνώστης αυτού του έργου αισθάνεται σαν εκείνον το δύτη που βουτάει στον ίδιο πλούσιο βυθό, αλλά σε κάθε του κατάδυση αισθάνεται πως βρίσκεται σε έναν διαφορετικό βυθό. Στις παρακάτω γραμμές θα επιχειρήσουμε να εκθέσουμε τις εντυπώσεις μας από την τελευταία μας κατάδυση.



Μινιμαλιστική ηθική και οικουμενισμός



Ο συγγραφέας επιδιώκει να διασώσει τον οικουμενισμό μέσα από την κριτική των φιλελεύθερων συντεταγμένων του. Υποστηρίζει έτσι εκείνον τον οικουμενισμό που στηρίζεται στο σεβασμό της διαφοράς, που με τη σειρά της αποτελεί το προαπαιτούμενο κάθε δημοκρατικού οικουμενισμού. Η προτεραιότητα του δημοκρατικού συστήματος είναι κοινή στους Ρολς και Γουόλτσερ, ο δεύτερος όμως αρνείται πως θεμέλιο αυτής της δημοκρατίας μπορεί να είναι μόνον οι αρχές του δυτικού οικουμενισμού και του φιλελεύθερου ατομικισμού ως μαξιμαλιστικές αρχές. Η οικουμενικότητα προκύπτει από την ανθρώπινη υφή της κοινωνίας, η διαφορετικότητα και η μερικότητα όμως προκύπτουν από την κοινωνική της υφή. Κατά τον Γουόλτσερ, η οικουμενικότητα της κριτικής θεωρίας του Χάμπερμας επιδιώκει να ενώσει τον κόσμο όχι στη βάση μιας ελάχιστης συναίνεσης και ηθικής, αλλά στη βάση δεσμευτικών κανόνων που αποτελούν τρόπους ζωής, έτσι όπως αυτοί διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο των δυτικών πολιτισμών. Από την άλλη πάλι, αυτοί οι κανόνες δεν είναι μόνο δυτικοί, αρκεί κανείς να τους αναδείξει μέσα από την κριτική λειτουργία αυτού που ο συγγραφέας ονομάζει ηθικό μινιμαλισμό.

Η ηθική, αντίθετα από ό,τι πιστεύεται, δεν ξεκινά από κάποιες κοινές ιδέες και αρχές που μοιράζονται όλοι οι άνθρωποι και που στην πορεία προσαρμόζονται σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα. Η ηθική κατά τον Γουόλτσερ είναι από την αρχή μεστή και ενταγμένη σε έναν συγκεκριμένο πολιτισμό, με τα δικά του νοήματα, και μεταβαίνει στη σφαίρα των ψιλών νοημάτων μόνο σε ειδικές περιστάσεις που ειδικοί σκοποί εγκαλούν. Ο κόσμος του ηθικού μινιμαλισμού συγκροτείται από εκείνους τους κανόνες που δεν εξυπηρετούν κανένα ειδικό συμφέρον και κανέναν ειδικό πολιτισμό, απλώς ρυθμίζει τη συμπεριφορά του καθενός με επωφελή για όλους τρόπο. Η μινιμαλιστική ηθική «είναι η ηθική του καθενός γιατί δεν είναι η ηθική κανενός συγκεκριμένα». Με κριτήριο αυτή την ελάχιστη ηθική ο συγγραφέας προτείνει να αναλύονται οι διεθνείς σχέσεις, στο βαθμό που στόχος μας είναι η εξασφάλιση της δημοκρατίας και της ελευθερίας. Τάσσεται έτσι υπέρ της λελογισμένης χρήσης του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης των λαών, εφόσον πληρούνται τα κριτήρια της γεωγραφικής εγγύτητας των μειονοτικών ομάδων που ζητούν αυτοδιάθεση και της σαφούς πολιτιστικής τους διαφοροποίησης από την κυρίαρχη εθνοτική ομάδα. Παράλληλα όμως τονίζει πως το κύριο μέτρο για να καταλαγιάζουν ο φυλετισμός και ο εθνικισμός είναι ο πολλαπλασιασμός των ταυτοτήτων. Δεν αποκλείει και τη διεθνή επέμβαση, όχι όμως για την επιβολή ενός μοντέλου σε κάποια τρίτη χώρα, αλλά μόνο για την επιβολή μια ελάχιστης ηθικής, που σκοπός της είναι η προστασία απειλούμενων ζωών και τίποτε άλλο.

Ο ηθικός μινιμαλισμός δεν πρέπει να συγχέεται με τον πολιτιστικό πλουραλισμό, αλλά με κάτι πολύ πιο μετριοπαθές. Με την απαίτηση να έχουμε τις ίδιες προσδοκίες από τη συμπεριφορά των φίλων αλλά και των ξένων. Ο συγγραφέας απαλλάσσει την καντιανή ηθική από τα υπερβολικά ψιμύθιά της, χωρίς όμως και να την απαλλάσσει από τα καθήκοντά της. Ο ηθικός μινιμαλισμός μάς επιτρέπει να αισθανόμαστε αλληλέγγυοι και να στηρίζουμε τους λαούς που επιδιώκουν την αλήθεια και τη δικαιοσύνη, δεν μας επιτρέπει όμως να τους επιβάλλουμε το μοντέλο της δικής μας αλήθειας και δικαιοσύνης.



Σύνθετη ισότητα vs ριζικής ισότητας



Η ηθική όμως έχει και το μαξιμαλιστικό της χαρακτήρα, που συνδέεται με την ιδιωματική, μερικευτική, περιστασιακή και εμπειρική πλευρά της. Η αρχή της διανομής αποτελεί παράδειγμα μαξιμαλιστικής ηθικής. Ο συγγραφέας ασκεί έντονη κριτική στα ολικά μοντέλα διανεμητικής δικαιοσύνης, όπως είναι η αρχαία ελληνική αρχή «στον καθένα ό,τι του αρμόζει» ή η φιλελεύθερη αρχή που επιτάσσει την «ισότητα των ευκαιριών». Ο Γουόλτσερ απορρίπτει αυτές τις ολικές διανεμητικές αρχές τονίζοντας πως κάθε διανεμητική αρχή είναι σχετική με τις επικρατούσες κοινωνικές σημασίες. Αυτές οι κοινωνικές σημασίες δεν είναι συμφωνημένες για πάντα και υπόκεινται σε διαρκή αμφισβήτηση.

Η κοινωνία, κατά τον Γουόλτσερ, χωρίζεται σε διαφορετικές σφαίρες, όπου στην κάθε σφαίρα (οικονομία, πολιτική, εκπαίδευση, διασκέδαση κ.λπ.) αναλογεί ένα αγαθό. Για κάθε αγαθό υπάρχει ένα ίδιο διανεμητικό σύστημα. Οταν τα αγαθό αυτό επεκτείνεται στα διανεμητικά συστήματα των άλλων αγαθών (χρήμα, πολιτική εξουσία), τότε επικρατεί εμφανής ανισότητα. Δίκαιη είναι εκείνη η κοινωνία στην οποία όσοι κυριαρχούν σε μια σφαίρα και είναι κάτοχοι ενός αγαθού, δεν μπορούν να το χρησιμοποιήσουν για να επικρατήσουν και στις υπόλοιπες σφαίρες. Γι' αυτό το λόγο και ασκεί δριμύτατη κριτική στο μοντέλο της «ριζικής ισότητας» ως παράγοντα γέννησης αυταρχισμού και πολιτικής συγκέντρωσης των εξουσιών. Αμφισβητεί επίσης την αριστερή και τη δεξιά εκδοχή της κοινωνίας ως ενιαίο αδιαφοροποίητο όλον, όπου η αριστερά απολυτοποιεί τη σφαίρα της πολιτικής και η δεξιά τη σφαίρα της ανταλλαγής.

Αντί της ριζικής ισότητας, προτείνει το διανεμητικό σύστημα της «σύνθετης ισότητας», το οποίο στηρίζεται στις απαιτήσεις και τα κριτήρια κάθε κοινωνικής σφαίρας. Παραγνωρίζει όμως το γεγονός πως αφού κάθε άνθρωπος δικαιούται να συμμετάσχει στη διεκδίκηση αγαθών από κάθε σφαίρα, τότε από μόνη της καμία ηθική αρχή δεν είναι σε θέση να αποτρέψει την κυριαρχία κάποιων σε όλες τις σφαίρες. Ταυτόχρονα υπάρχει και η δυνατότητα όχι μόνο της σύγχυσης των αγαθών μεταξύ των διαφορετικών σφαιρών, αλλά, όπως τονίζει και στο εισαγωγικό του σημείωμα ο Β. Βουτσάκης, και της αντιφατικότητας των κριτηρίων διανομής για κάθε σφαίρα ξεχωριστά. Τελικά, παρ' ότι επικαλείται την ιστορικότητα και την τοπικότητα των αξιών, δεν αποφεύγει, ευτυχώς, την προσφυγή σε τέτοιες γενικές αξίες, όπως είναι η αλήθεια, η δικαιοσύνη, η καταδίκη της αφαίρεσης της ανθρώπινης ζωής και η προτεραιότητα της ζωής. Κατά τη γνώμη μας, η υπεροχή του ρολσιανού ατομικού φιλελευθερισμού και του χαμπερσιανού οικουμενικού ανθρωπισμού οφείλεται στην από μέρους τους αναγνώριση του ιστορικού χαρακτήρα της κοινωνίας ως ολότητας και όχι σε κάποιες αφαιρετικές εκδοχές της κοινωνίας ως όλου. Η διαφορά τελικά του Γουόλτσερ από τις λεγόμενες διαδικαστικές θεωρίες της αρχής του φιλελεύθερου οικουμενισμού ανάγεται κυρίως στον ορισμό των κριτηρίων της οικουμενικότητας και όχι στην αποδοχή ή την απόρριψη της ίδιας της αρχής.

Μας κάνει εντύπωση πώς τέτοια σημαντικά έργα στη χώρα μας παραμένουν ασχολίαστα και πολλές φορές απαρατήρητα από τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης. Αυτό, αν δεν οφείλεται στην οκνηρία της σκέψης, ίσως οφείλεται στην επικράτηση ενός μανιχαϊστικού τρόπου θεώρησης των κοινωνικών διαδικασιών και των διεθνών σχέσεων (συμπεριλαμβανόμενου και ενός ρηχού και επικίνδυνου αντιαμερικανισμού). Ο Ελληνας αναγνώστης του Γουόλτσερ το ελάχιστο που έχει να πάρει απ' αυτόν είναι η κατανόηση πως η νεωτερικότητα δεν αποτελεί εξωτερικό στοιχείο της προοδευτικής αμερικανικής κοινωνίας και σκέψης, αλλά συστατικό της στοιχείο. Η προοδευτική Ευρώπη και Αμερική βρίσκονται από την ίδια πλευρά του χαρακώματος.

Ποιοι είναι από την άλλη; Α, αυτό είναι ζήτημα της μινιμαλιστικής ηθικής.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/05/2004






ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι οφείλουμε στους άλλους, τι δικαιούνται να απαιτήσουν οι άλλοι από εμάς, ποιες είναι οι βάσεις της δικαιοσύνης και της ισότητας, πώς προσδιορίζουμε το περιεχόμενό τους; Αυτά είναι μερικά από τα πιο θεμελιώδη ηθικά ερωτήματα. Μπορεί να υπάρχει μια ενιαία και σαφής απάντηση στα ερωτήματα αυτά; Κάποιοι απαντούν καταφατικά θεωρώντας ότι υπάρχει ένας ορθός τρόπος να συλλάβουμε και να εξειδικεύσουμε αυτά τα ερωτήματα και ότι ο τρόπος αυτός βασίζεται σε αρχές καθολικά ισχύουσες και αποδεκτές. Με άλλα λόγια, μόνο δεδομένα και περιστάσεις που έχουν ηθική βαρύτητα μπορούν να εξηγήσουν τη διαφοροποίηση της κρίσης μας από τη μια στιγμή στην άλλη, από τον έναν τόπο στον άλλο· οι αρχές μένουν ίδιες και απαράλλακτες παντού και πάντα. Αλλοι πάλι πιστεύουν ότι τέτοιες κρίσεις που έχουν να κάνουν με το τι είναι αγαθό και δίκαιο είναι σχετικές και έχουν να κάνουν με τη σκοπιά υπό την οποία τις διατυπώνουμε.

Αυτό το τελευταίο μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα, όπως, για παράδειγμα, ότι δεν υπάρχει αλήθεια παρά μόνο καταχρηστικές επικλήσεις της. Μπορεί όμως και να σημαίνει (ή έστω να θέλει να σημαίνει) ότι υπάρχουν πολλές «αλήθειες» και ότι ο καθένας εκφράζει τη δική του. H διαμάχη για τη σχετικότητα ή καθολικότητα των ηθικών μας κρίσεων είναι πολύ παλιά ιστορία και ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα ο σχετικισμός είναι αναμφισβήτητα αυτός που κάνει πιο εύκολα φίλους. Ο φόβος μπροστά στον δογματισμό μιας ψευδεπίγραφης ορθότητας ή η πρόθεση της ανεκτικότητας απέναντι στο διαφορετικό, η επαγγελία ενός κόσμου αξιακής ποικιλότητας και πολλαπλών επιλογών καθιστούν τον σχετικισμό εκ προοιμίου συμπαθή θέση. Είναι όμως παράλληλα πολύ αμφίβολο αν ο σχετικισμός είναι τελικά μια συνεκτική φιλοσοφική άποψη, αν μπορεί να σταθεί χωρίς να πριονίσει το κλαδί πάνω στο οποίο κάθεται. Ο Μάικλ Γουόλτσερ ανήκει σε αυτούς που συνειδητοποιούν τις δυσκολίες που συνοδεύουν μια σχετικιστική επιλογή, αλλά παράλληλα αρνούνται να υποκύψουν στην ασφάλεια και προστασία που προσφέρει ένας καθολικιστικός αντικειμενισμός.



Μορφές ετερότητας



Είναι εύκολο να αντιληφθούμε την ουσία αυτών των επίμαχων ζητημάτων μεταγλωττίζοντάς τα από την αφηρημένη φιλοσοφική θεωρία στην κατανοητή από όλους γλώσσα της ηθικής και της πολιτικής. Υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα, ισχύουν παντού, δεσμεύουν όλους, ή μήπως διαφέρουν σε έκταση και περιεχόμενο από τόπο σε τόπο; Το ερώτημα αυτό δεν είναι βέβαια εμπειρικό-περιγραφικό, αλλά κανονιστικό στην πρόθεσή του. Δεν μας ενδιαφέρει τι πράγματι συμβαίνει, αλλά τι πρέπει, τι είναι ορθό να συμβαίνει; Κάποιοι, όπως είπαμε, θεωρούν ότι τα δικαιώματα ισχύουν για όλους άσχετα αν είναι λευκοί, μαύροι ή κίτρινοι, γυναίκες ή άνδρες, νέοι ή ηλικιωμένοι, ξανθοί ή μελαχρινοί, πλούσιοι ή φτωχοί, εβραίοι, χριστιανοί ή μουσουλμάνοι, Ινδιάνοι, Ρώσοι ή Πακιστανοί. Αν όλοι αυτοί οι άνθρωποι έχουν κάτι το κοινό που τους καθιστά υποκείμενα δικαιωμάτων (π.χ., ικανότητα λόγου και κατασταλαγμένου συναισθήματος, αξιοπρέπεια), τότε καμία διαφοροποίηση δεν είναι αποδεκτή.

Οι αντιρρήσεις εδώ είναι γνωστές. Για τη φεμινιστική φέρ' ειπείν θεωρία ο ηθικός καθολικισμός βασίζεται σε ένα μη ουδέτερο κοινωνικό και πολιτιστικό παράδειγμα και αν δεν αντιμάχεται ευθέως, πάντως δεν επαρκεί για την κατανόηση της γυναικείας ετερότητας και ιδιομορφίας. Ανάλογα λέγονται και για άλλες μορφές ετερότητας, όπως οι ομοφυλόφιλοι ή οι άνθρωποι που κατοικούν εκτός του δυτικού κόσμου (κάποιοι μάλιστα, καμιά φορά εκ του πονηρού, κάνουν λόγο για «ασιατικές αξίες»). H μομφή που λανθάνει σε αυτές τις αντιρρήσεις είναι ότι ο καθολικισμός των δικαιωμάτων επιβάλλει ένα κανονιστικό πρότυπο πολύ γενικό και πολύ ξένο για τις ανάγκες, τις ιδιομορφίες ή τις παραδόσεις επί μέρους κοινωνικών ή εθνοπολιτισμικών ομάδων. H μομφή αυτή γίνεται μάλιστα ακόμη πιο αιχμηρή αν την εξετάσουμε υπό το πρίσμα των πιο πρόσφατων διεθνοπολιτικών εξελίξεων και στα συμφραζόμενα μονομερώς διατεταγμένων, λιγότερο ή περισσότερο ανθρωπιστικών, παρεμβάσεων.

Το βιβλίο του Μάικλ Γουόλτσερ H ηθική εντός και εκτός των συνόρων (θαυμάσια μεταφρασμένο από τον Βασίλη Βουτσάκη, ο οποίος συνεισφέρει και μια εξαιρετικά ουσιώδη και διεισδυτική εισαγωγή στη θεωρία του μεγάλου αμερικανού πολιτικού φιλοσόφου) είναι, αν μη τι άλλο, εξαιρετικά ενδιαφέρον γιατί αναστοχάζεται αυτά τα κλασικά ζητήματα της φιλοσοφίας υπό το φως των μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών μεταλλάξεων της εποχής μας: την κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας, την απελευθέρωση εγκλωβισμένων λαών και καταπιεσμένων ανθρώπων, την κοινωνική, ηθική, πολιτική ανισορροπία που επακολούθησε και τα δεινά που αυτή επισώρευσε, όπως ανισότητα, βίαιη επαναφορά του φυλετισμού στην Ευρώπη, στρατιωτικές και πολιτικές παρεμβάσεις. Ο Γουόλτσερ καταπιάνεται πάλι με ζητήματα που τον έχουν απασχολήσει και στο παρελθόν, όπως η δικαιοσύνη, η ελευθερία και η ισότητα, το καθολικό και το επί μέρους, το παγκόσμιο και το τοπικό, η γένεση του νοήματος στην κοινωνική πρακτική, η ταυτότητα και η διαφορά. Ομως κάθε επιστροφή είναι για αυτόν μια νέα ευκαιρία να επανεξετάσει υπό το φως της κριτικής αλλά και νέων δεδομένων την επάρκεια και «νομιμότητα» των απόψεών του. Αν και δεν υπάρχει, όπως επιμένει, τελική λέξη στα πράγματα αυτά, H ηθική εντός και εκτός των συνόρων είναι ίσως η πλέον περιεκτική αλλά και φιλοσοφικά ελκυστική από όλες τις προηγούμενες τοποθετήσεις του συγγραφέα. Ο Γουόλτσερ είναι ένας φιλόσοφος που γράφει με πάθος για τις μεγάλες πολιτικές ιδέες, με συμπάθεια για τους μακρινούς σε εμάς, αδύναμους και κατατρεγμένους ανθρώπους, με ευαισθησία για τις ανθρώπινες ανάγκες, ιδιομορφίες και ιδιαιτερότητες, και το επιχείρημά του φέρνει τα αφηρημένα φιλοσοφικά ερωτήματα πλησιέστερα σε μια οικεία, πιο χειροπιαστή προβληματική.



H θεραπεία της ψυχής



Ο Γουόλτσερ δεν πιστεύει ότι οι μεγάλες πολιτικές ιδέες, όπως η ελευθερία, η ισότητα, η δικαιοσύνη, οφείλουν την κανονιστική ύπαρξή τους σε ένα αφηρημένο φιλοσοφικό επιχείρημα για την έλλογη, ας πούμε, φύση του ανθρώπου. Οι μεγάλες αυτές ιδέες έχουν συγκεκριμένη αναφορά και προέλευση και ανάλογο με αυτήν περιεχόμενο. H γέννηση και νοηματοδότησή τους γίνεται μέσα από κοινωνικές, ηθικές, πολιτικές και πολιτισμικές διεργασίες συγκεκριμένων χώρων και σφαιρών στο εσωτερικό των κοινωνιών. Ετσι, στον δυτικό Μεσαίωνα αντίθετα απ' ό,τι στη νεωτερικότητα θεωρούνταν και ήταν δίκαιο η θεραπεία της ψυχής να διανέμεται σε όλους εξίσου, όχι όμως και η θεραπεία του σώματος, η οποία επιφυλασσόταν στους λίγους. H προσπάθεια επιβολής μιας και μοναδικής αντίληψης ισότητας και δικαιοσύνης ανεξάρτητα από χώρο, χρόνο και επί μέρους κοινωνικές και πολιτισμικές σφαίρες οδηγεί σε μια αθέμιτη ομοιογενοποίηση και ανελευθερία, εν τέλει στην τυραννία και σε μια ακόμη πιο οδυνηρή ανισότητα. H καταγωγή των μεγάλων ηθικών και πολιτικών ιδεών είναι συνεπώς συγκεκριμένη και για να εντοπίσουμε την πηγή τους θα πρέπει να ανατρέξουμε στις «πυκνές» (νομίζω ότι το δίπολο «ισχνό» και «πυκνό» αποδίδει καλύτερα το thin and fat έναντι του «μεστό» και «ψιλό» που προέκρινε στις περισσότερες περιπτώσεις ο μεταφραστής) και επί μέρους κοινωνικές κουλτούρες που τις σχημάτισαν. Μήπως όμως τελικά η «πυκνή» ηθική είναι και ένα ανάχωμα που εμποδίζει την έκταση της ηθικής και πολιτικής αλληλεγγύης μας σε όσους την έχουν ανάγκη; Ο Γουόλτσερ αναγνωρίζει τώρα περιθώρια για μια πιο οικουμενική ηθική, την οποία ονομάζει ισχνή και η οποία συγκροτείται όχι αφηρημένα, αλλά «μινιμαλιστικά» μέσα από τον κοινό παρονομαστή της «πυκνής» πολιτικής ιστορίας των λαών και των επαναλαμβανόμενων διδαγμάτων της.

Υπάρχουν βέβαια στη θεωρία του Γουόλτσερ αρκετά σκοτεινά σημεία και ερωτηματικά, που επικεντρώνονται κυρίως στο αν κατορθώνει τελικά να διαφύγει τον φιλοσοφικό κίνδυνο του σχετικισμού. Το ερώτημα αυτό είναι κρίσιμο για τη θεωρητική αλλά και πολιτική αξιοπιστία του εγχειρήματος. Εχει με άλλα λόγια η θεωρία των σφαιρών της δικαιοσύνης και του κοινωνικού νοήματος των πολιτικών ιδεών τα κριτικά αποθέματα υπέρβασης των κοινωνικών συμβάσεων και των πολιτικών και πολιτιστικών εσκαμμένων; Οποια και αν είναι η απάντηση (και δεν μπορούμε να την αποτολμήσουμε εδώ), ο Γουόλτσερ συλλαμβάνει εύστοχα τους όρους υπό τους οποίους μια σύγχρονη ηθική αντίληψη μπορεί και οφείλει να ανταποκριθεί στις ανάγκες και στις επιθυμίες, στα συμφέροντα και στα δικαιώματα ανθρώπων, λαών και πολιτισμών της οικουμένης.



Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου (καθηγητής της Νομικής Σχολής)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-09-2004