Ο Ταμερλάνος πρέπει να πεθάνει

Η ιστορία αγαπάει τους επαναστάτες: παράδειγμα ο θεατρικός συγγραφέας Κρίστοφερ Μάρλοου, σύγχρονος του Σαίξπηρ, που έζησε άγρια, πέθανε νέος κι έφτασε έτσι (κατά τον Observer), τετρακόσια χρόνια μετά, να έχει κερδίσει τη φήμη ενός σωστού Τζέημς Ντην της ελισαβετιανών χρόνων. Διάσημος σαν λογοτέχνης, διαβόητος σαν κατάσκοπος, ομοφυλόφιλος και άθεος, ο Μάρλοου έχει απασχολήσει τους συνωμοσιολόγους όλων των εποχών με τον μυστηριώδη θάνατό του. Άραγε μαχαιρώθηκε απλώς πάνω σ' έναν καυγά για το λογαριασμό της ταβέρνας, έπεσε θύμα προσωπικής βεντέτας ή μήπως δολοφονήθηκε από τους σκοτεινούς μηχανισμούς του κράτους;[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ιταλός σημειολόγος μιλώντας για το «μάγο» Καλιόστρο, τον θεωρεί έναν ήρωα «χωρίς ιδιότητες» (με αυτή την έννοια έπαιξε και ο Ρόμπερτ Μούζιλ, σε άλλες ατμόσφαιρες, βέβαια) που μυθοποιείται λόγω των ιδιαιτεροτήτων της εποχής του. Μέσα από τα κόλπα της Ιστορίας διάφορα άτομα μοιάζουν να πρωταγωνιστούν ή να λανθάνουν μυστηριωδώς, αφήνοντας στους μεταγενέστερους, ιστορικούς και συγγραφείς, γοητευτικά αινίγματα.

Αντίθετα από το πνεύμα του μότο, ο Ελισαβετιανός δραματουργός και ποιητής Κρίστοφερ Μάρλοου (1564-1593) δεν ήταν καθόλου προφανής περίπτωση. Ατομο πλήρες «ιδιοτήτων»: με ποικίλη ερωτική ζωή, απρόβλεπτο, αγοραίο, χωρίς αρχές και πεποιθήσεις, το ξέρουμε -τουλάχιστον μέχρι σήμερα- ώς έναν μυστηριώδη και ακραίο χαρακτήρα.

Πολλοί το θεωρούν κάτι το ανάλογο με συγκεκριμένους θεατρικούς του ήρωες. Μαζί με όλα αυτά εγγράφεται και ως ένα «ιστορικό ον», με την έννοια που το θέτει ο Εκο για τον Καλιόστρο. Με άλλα λόγια, ο Μάρλοου ήταν κάποιος με έντονο, ατομικό βιογραφικό και έκτυπο, κοινωνικό πρόσωπο, που ασφαλώς και «διαπνεόταν από την ίδια του την εποχή».

Παρά τη σχολαστικότητα των σύγχρονών του Αγγλων ιστορικών και τις μεταγενέστερες έρευνες, ο βίος και οι πράξεις του θρυλικού αυτού βάρδου μένουν σε πολλά σημεία τους θολές. Να σκεφτεί κανείς ότι μέχρι σήμερα του αποδίδονται κάποια έργα του Σέξπιρ, αν και με οργή, ορισμένοι ειδικοί μελετητές αποκρούουν αυτή τη θεωρία. Εδώ που τα λέμε και οι ερασιτέχνες θεατές και αναγνώστες μπορούν να καταλάβουν, διά της συγκριτικής μεθόδου, ότι ένας συγγραφέας που έχει υπογράψει βερμπαλιστικά, παρωχημένα θα 'λεγα, έργα, όπως «Ο Εβραίος της Μάλτας» ή «Ο Ταμερλάνος ο Μέγας», δεν είναι σε θέση να φτάσει στο επίπεδο της, ακμαίας πάντα, σεξπιρικής ποίησης.

Εν πάση περιπτώσει, η μορφή αυτή, σημαίνουσα των χρόνων της αλλά και μέσα στην ιστορία της κουλτούρας (φυσιογνωμία η οποία, μεταξύ άλλων, ενέπνευσε και τον Ρέιμοντ Τσάντλερ όσον αφορά τη βάφτιση του μόνιμου ήρωά του ως -Φίλιπ- Μάρλοου), είναι ένα καλό δραματουργικό ερέθισμα. Και δη για την «παραφιλολογία» του θρίλερ, του αστυνομικού αναγνώσματος, η οποία είναι φυσικό να αναζητεί και να αξιοποιεί μικρά και μεγάλα ερωτήματα, ψυχολογικά και κοινωνικά, μέσα στο πλαίσιο ενός φαινομενολογικού παιχνιδιού. Δηλαδή, εντός μιας δημιουργικά -στις ευτυχισμένες της παραγωγικές στιγμές- ανατρεπτικής συνομιλίας με το είναι και το φαίνεσθαι.

Στην περίπτωσή μας, η Σκοτσέζα Λουίζ Γουέλς (1967), γνωστή και μη εξαιρετέα στα καθ' ημάς από το θαυμάσιο «μαύρο» μυθιστόρημά της «Το τελευταίο καρέ» (που προτείναμε στις θερινές αναγνώσεις, άξιο για αναλυτικότερο σχολιασμό), με σπουδές Ιστορίας, ασχολείται με το «μυστήριο Μάρλοου», και μάλιστα με τις τελευταίες ημέρες του ποιητή. Τα ερεθίσματα για τη Γουέλς, που συνδυάζει την ιστορική με τη μυθοπλαστική ματιά, είναι πολλά. Προκλητικό το θέμα, με το οποίο μπορεί να κινηθεί στα δύο προηγούμενα ταμπλό, δημιουργώντας τις κατάλληλες χημεύσεις. Τα τελευταία χρόνια και το, αγνοημένο κάποτε, αστυνομικό είδος εισάγει στους προβληματισμούς του τον ιστορικό συντελεστή, με αξιώσεις θα 'λεγα, χωρίς συμπλέγματα απέναντι στην άλλη λογοτεχνία.

Τώρα όσον αφορά τον Ταμερλάνο και στον ήρωά του: ξέρουμε ότι ο παραβατικός Μάρλοου μαχαιρώθηκε, κάτω από αδιευκρίνιστες μέχρι τώρα συνθήκες, σε κάποιο φιλικό του σπίτι, κατά τη διάρκεια ενός γλεντιού. Η Γουέλς αναλαμβάνει την ευθύνη της αναπαράστασης του μικρού χρόνου -72 μόλις ωρών- που μεσολαβεί από την αναγκαστική επίσκεψη του Μάρλοου στο Λονδίνο (προς ανάκριση από το Μυστικοσυμβούλιο του παλατιού, για τις αναρχικές και αθεϊστικές του ιδέες, ύστερα από κάποιο ψευδεπίγραφο κείμενο, που του έχει αποδοθεί) μέχρι το βίαιο θάνατό του.

Η ταλαντούχα Γουέλς ξέρει ότι το αβανταδόρικο θέμα της, όπως είπαμε, τη στρέφει σε πολλά ζητήματα δημιουργικής αναπαράστασης, συσπειρωμένο ανά πάσα στιγμή για να στερήσει κάθε λογοτεχνικότητα από το εγχείρημα. Τι κάνει η συγγραφέας μας; Τίποτε το πρωτότυπο, απλώς εμπιστεύεται το ένστικτό της στη ζύγιση των δεδομένων και των τρόπων εκφοράς τους. Ετσι, νομίζει ότι δεν πρέπει να καταφύγει σε φρέσκο εποχής, σε μεγάλες ανασυνθέσεις ή σε περιγραφικές σχηματικότητες, για να παίξει με τις εντυπώσεις από την ιστορική ακρίβεια και τις αποχρώσεις της μυθοπλασίας. Προχωρώντας σε επινοήσεις και ανακατεύοντάς τες με τα ντοκουμέντα δημιουργεί το δικό της αμάλγαμα: π.χ. πρόσωπα, όπως ο ηθοποιός Μπλεζ (καθώς διαβάζω σε συνέντευξή της), που τον εισάγει ως καθοριστικό χαρακτήρα στο στόρι, είναι φανταστικά αλλά τα βάζει να συγχρωτίζονται με αληθινά.

Αυτό που την ενδιαφέρει, μεταξύ άλλων, σε επίπεδο γενικότερου, αναπαραστατικού προβληματισμού είναι προφανές: η Ιστορία έτσι κι αλλιώς είναι ένα θρίλερ, μια υπόθεση μυστηρίου σε μεγάλο βαθμό, ανοιχτή σε έξυπνες (εδώ λογοτεχνικές) «αναθεωρήσεις», οι οποίες, όμως προσοχή, καμώνονται ότι επιζητούν την πιστή αναπαράσταση. Κάθε δημιουργικό σχέδιο, όπως έλεγε και ο Ρολάν Μπαρτ, όσο «ακριβές» και να είναι θα πρέπει να το αντιμετωπίσουμε σαν μια καλλιτεχνική ενέργεια της οποίας η ίδια η ακρίβεια μετασχηματίζεται σε ύφος. Οπότε, σκέφτεται η Γουέλς: αφού όλα παίζονται στο στιλ, δεν ...βλάπτει ένα ακόμα εγχείρημα πάνω στην (ψευδαίσθηση) της ιστορικής ακρίβειας σχετικά με κάποιον «που δεν ξέρει πώς να πεθάνει», όπως θα 'λεγε και ο ποιητής.

Ο Μάρλοου, βέβαια (πρωτοπρόσωπος εδώ αφηγητής) είχε προδιαγράψει, μέσα από ασυνείδητες χειρονομίες, κάποια πράγματα σχετικά με το τέλος του, αλλά το στόρι δεν μας επιτρέπει να τον φανταστούμε ως κάποιον που αναζητά τον καλύτερο δρόμο προς το μοιραίο. Μάλλον μας τον παρουσιάζει ως άνθρωπο της ζωής, παρά την ποιητική του συνείδηση, η οποία εξ ορισμού τον έχει αφιερώσει στο επέκεινα. Στη διχοτομία αυτή στηρίζεται σε δραματουργικό επίπεδο η Γουέλς, προτείνοντας έναν Μάρλοου εξωτερικά κρατημένο γερά στον υλικό κόσμο, αλλά του οποίου τα αόρατα, δικά του χέρια πριονίζουν το κλαδί της ασφάλειάς του. Τα πρόσωπα που τον επιβουλεύονται, είναι περσόνες του, ρόλοι στα έργα του, και όχι, στην πραγματικότητα, κάποιοι κοινωνικοί έχθροί.

Με αυτή τη λεπτή σήμανση, η Γουέλς ξεφεύγει από κραυγαλέους προσδιορισμούς, οι οποίοι στα χέρια άλλων συγγραφέων αστυνομικής λογοτεχνίας θα γίνονταν, ίσως, ένα εύκολο, ατμοσφαιρικό και δραματικό στοιχείο: δηλαδή η Εξουσία της εποχής, οι συνωμοσίες της και οι διάφορες κοινωνικές αντιξοότητες θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν σε μια μονοσήμαντη αναπαράσταση του κλοιού που σφίγγει αργά και θανατερά τον ήρωα. Ομως η Γουέλς, χωρίς να χάνει από τα μάτια της το συνωμοτικό παλάτι με τους λακέδες/ χαφιέδες του, αλλά και το ζοφερό πλαίσιο ενός φρικτά υποκοσμικού Λονδίνου (εξεικονισμένου λες και από περιγραφικά δάνεια των μεταγενέστερων του Μάρλοου, Σουίφτ και Ντε Κουίνσι), που απειλείται από την πανώλη, με τα λερά του έγκατα, αποσπά έντεχνα τον ήρωά της από τα άμεσα συμφραζόμενα, κάνοντάς τον έρμαιο των δικών του, υπαρξιακών εφιαλτών.

Ο Αρης Μπερλής μάς έκανε άμεσους συμμέτοχους σε αυτό το εντελές ψυχαγωγικό ...ταχυδράμα, που διαβάζεται απνευστί.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/09/2006