Χαμός στο Χάρλεμ

Για τα μάτια της όμορφης και σαγηνευτικής Αϊμαμπέλ, ο δύσμοιρος Τζάκσον εμπιστεύεται όλες τις οικονομίες του σ' έναν απατεώνα που υποτίθεται ότι ξέρει να μετατρέπει χαρτονομίσματα των δέκα δολαρίων σε αντίστοιχα των εκατό. Στη συνέχεια κλέβει χρήματα από το αφεντικό του στο γραφείο κηδειών, για να τα χάσει αμέσως στα ζάρια. Ευτυχώς, έχει έναν δίδυμο αδελφό, τον Γκόλντυ, που ζει μεταμφιεσμένος σε Αδελφή του Ελέους και πουλάει στο Χάρλεμ εισιτήρια για τον Παράδεισο. Για να πάρει πίσω ο Τζάκσον τα λεφτά του... Στο μυθιστόρημα αυτό εμφανίζονται και δύο μαύροι αστυνόμοι, μόνιμοι ήρωες του Τσέστερ Χάιμς, ο Μακάβριος Εντ και ο Νεκροθάφτης Τζόουνς.

Καθεμιά από τις έρευνές τους δίνει στον δημιουργό τους ένα πρόσχημα για να περιγράψει το Χάρλεμ, έναν μαύρο κόσμο που, από φταίξιμο των λευκών, ζει μέσα στη βρωμιά και την αθλιότητα, ενώ οι δυο μαύροι μπάτσοι, που έχουν αναλάβει να επιβάλουν το νόμο, δεν είναι στην πραγματικότητα επίφοβοι παρά μόνο επειδή διαθέτουν όπλα και βάρβαρες μεθόδους. Μυθιστορήματα συναρπαστικά, περιπετειώδη, ακόμη και παραληρηματικά, που μας εισάγουν βαθιά στον σαγηνευτικό κόσμο του Χάρλεμ. Το Χαμός στο Χάρλεμ βραβεύτηκε με το πρώτο βραβείο Αστυνομικής Λογοτεχνίας στη Γαλλία, το 1958.

"Το πρώτο από τα αστυνομικά μου που μου έρχεται στο μυαλό είναι το Χαμός στο Χάρλεμ. Μου αρέσει γιατί από λογοτεχνική άποψη είναι μια κλασική ιστορία. Και υπάρχουν πολλοί σοβαροί συγγραφείς που το θεωρούν ένα από τα κλασικά της μοντέρνας λογοτεχνίας. Αρκετοί Γάλλοι συγγραφείς που γνωρίζω, όπως ο Ζ. Τζιονό, ο Ζ. Κοκτώ, και άλλοι όπως ο Πικάσσο, έχουν εντυπωσιαστεί από το βιβλίο. Στην Αμερική λέγεται ότι βρήκαν ένα αντίτυπό του στη βιβλιοθήκη του Φώκνερ, όταν πέθανε."






ΚΡΙΤΙΚΗ



Τον Τσέστερ Χάιμς (1909-1984) γνωρίζει μεταφρασμένο ο Ελληνας αναγνώστης με τη γνωστή καθυστέρηση που σημάδευε πάντα τα πνευματικά μας πράγματα, όσον αφορά την ενημέρωσή του από την ξένη. Η «Αγρα» με τη γνωστή της συνέπεια γεμίζει, όσο δύναται, τα σχετικά κενά, προσθέτοντας στη «βιβλιοθήκη» του «μαύρου» αστυνομικού μυθιστορήματος ένα σημαντικό εκπρόσωπό του, που έρχεται από σχετικά παρελθόντα χρόνο.

Στους Γάλλους οφείλει ο Χάιμς, όπως και πολλοί ακόμα περιθωριακοί συμπατριώτες του καλλιτέχνες, την άνοδο και τη φήμη του. Στη δεκαετία του '50, σ' ένα Παρίσι που έσφυζε από πνευματική ζωή και ανησυχία, στο «έλεος» της αβανγκάρντ στην εικόνα και στον ήχο, ο μεσήλικας Χάιμς, σχεδόν παραιτημένος από τη «σοβαρή» λογοτεχνία που δεν του αποδίδει καλλιτεχνικά και υλικά, παρακινείται από τον Μαρσέλ Ντιαμέλ, το γνωστό εκδότη της περίφημης «σερί νουάρ», να προχωρήσει στη συγγραφή μιας σειράς «μαύρων ιστοριών» με φόντο τον υπόκοσμο της Νέας Υόρκης.

Πρώτο κομμάτι αυτής της αλυσίδας μυθιστορημάτων που θα κάνουν διάσημη την υπογραφή τους είναι το βίαιο «Χαμός στο Χάρλεμ», που θα κερδίσει το '57 το πρώτο βραβείο γαλλικού αστυνομικού μυθιστορήματος.

Στις σελίδες του για πρώτη φορά ένας έγχρωμος με τόση ένταση και περιγραφική πειθώ θα ανασυνθέσει εικόνες του χώρου των ομοφύλων του: Με απερίφραστο και κοφτό τρόπο θα μιλήσει για έναν κόσμο χαμένων ψυχών, για «μαύρους αγγέλους» που δεν έχουν γνωρίσει άλλη νομοτέλεια από την παρανομία, τον τζόγο, τα ναρκωτικά, τα όπλα, την αρπαγή, την παραχάραξη, το κυνήγι της πιο εφήμερης και γι' αυτό αγωνιακής απόλαυσης.

Ο Χάιμς, πρώην «απολωλώς» ο ίδιος (στο μεσοπόλεμο είχε καταδικαστεί σε ειρκτή είκοσι χρόνων και είχε απελευθερωθεί ύστερα από λίγα χρόνια), δεν χρησιμοποιεί το υλικό του από «δεύτερο χέρι», όπως ήταν επόμενο. Αργησε, βέβαια, να βρει τον αληθινό, εκφραστικό του δρόμο, σταθμεύοντας σε μια λογοτεχνία καταγγελίας και μαρτυρίας εναντίον του ρατσισμού. Η αστυνομική λογοτεχνία που τον απορρόφησε τελικά, έγινε γι' αυτόν μια Σιλωάμ που τον «θεράπευσε», όπως έλεγε ο ίδιος, ένας αμείλικτος χώρος όπου τα σκληρά ερωτήματα της γλώσσας και του ύφους δεν του άφηναν περιθώρια γλυκασμών, συνθηματολογιών και άλλων αισθητικών παρεκκλίσεων. Σ' αυτό το είδος θα έπρεπε να γίνει αφαιρετικός, λιτός και ουσιώδης, να ξεχάσει πολλά διδάγματα της κλασικής αφήγησης και να υιοθετήσει εν πολλοίς τις λύσεις του κινηματογραφικού λόγου. Θήτευσε στον Χεμινγουέι, τον οποίο περιέργως απέρριπτε, στον Λόρενς, στον Φορντ Μάντοξ Φορντ, σε Γάλλους ρεαλιστές ή μοντερνικούς συγγραφείς και βέβαια στους αριστείς κλασικούς του αστυνομικού είδους.

Οι δύο νέγροι ντετέκτιβ που χρησιμοποιεί στις σειρές του (ο Μακάβριος Εντ και ο Νεκροθάφτης Τζόουνς) απέχουν πολύ από τα πρότυπα άλλων παραδοσιακών διωκτών του εγκλήματος. Δεν έχουν σχέση με τον «ιππότη» Μάρλοου του Τσάντλερ ή τον αμφίθυμο Σπέιντ του Χάμετ. Πολύ περισσότερο με παλαιότερους, κάπως μονογραμμικούς, σχετικούς χαρακτήρες. Οι ήρωες του Χάιμς είναι υπερβολικά βίαιοι, σχεδόν απορροφώνται από τον ανάλογο περίγυρο, καίτοι αυτοί υποτίθεται ότι υπερασπίζονται το νόμο.

Στο «Χαμός στο Χάρλεμ», που έχει και ένα δεύτερο τίτλο («Για την αγάπη της Ράιμαμπελ»), ο Χάιμς ασχολείται με το «εσωτερικό» του Χάρλεμ, της γνωστής νέγρικης συνοικίας στη Νέα Υόρκη του αμέσως μεταπολέμου. Τη σειρά, εξάλλου, που φιλοξενήθηκε στη γαλλική «Σερί νουάρ» ο συγγραφέας ονόμασε χαρακτηριστικά «Harlem domestic». Από «πρώτο χέρι», λοιπόν, οι εικόνες των μαύρων παρανόμων γεμίζουν τις σελίδες του εντατικού αυτού κειμένου, του οποίου η ρεαλιστική ακρίβεια δεν οδηγεί στο νατουραλισμό και στο γκροτέσκο. Πολύ πριν ο «μαύρος κινηματογράφος» αποδώσει τους χώρους των γκέτο σε διάφορες αφηγήσεις, η αστυνομική λογοτεχνία των εγχρώμων δημιουργούσε σελίδες που γεννούσαν εικόνες μαυρόασπρες, πνιγμένες στην ανθρώπινη αποφορά, στην αδρεναλίνη, στο αλκοόλ, στον ερωτισμό και στο αίμα. Ενας κόσμος «χαμένων», όχι μόνο από τη λευκή καταπίεση αλλά και εξαιτίας μιας βαθύτερης ανθρώπινης μοίρας, κινείται από την μπαγκέτα του Χάιμς, ο οποίος προσπαθεί προσεγγίζοντας μεγάλη γκάμα συμπεριφορών ν' απαλλαγεί από τον καραδοκούντα, μονοσήμαντο ρατσισμό κατά των λευκών. Ο Χάιμς προτείνει ένα νεορεαλισμό, πνιγμένο όμως στο ατομικό ψυχόδραμα και στα πάθη.

Θύματα και θύτες μπλέκονται αξεδιάλυτα στο «Χαμό». Ο ήρωας Τζάκσον, παχύσαρκος και κάπως αφελής, είναι ερωτευμένος βαθιά με την προκλητική φιλενάδα του Αϊμαμπελ. Ο Χάιμς οικτίρει τους ήρωές του και γι' αυτό ο χοντρο-Τζάκσον εξαγνίζεται μέσα από το αίσθημά του. Για μια πιο άνετη ζωή με την ερωμένη του, ο τελευταίος εμπιστεύεται πολλά χαρτονομίσματα σε έναν ομόχρωμό του παραχαράκτη, ο οποίος υποτίθεται ότι ξέρει τον τρόπο να τα μετατρέψει σε μεγαλύτερης αξίας χρήματα. Θύμα, τελικά, απάτης ο ήρωας θα κλέψει το αφεντικό του, ένα νεκροπομπό, για να βγει από το αδιέξοδο. Εν τω μεταξύ ένα σεντούκι που μεταφέρει η ύποπτη για παράνομες δοσοληψίες Αϊμαμπελ έχει πετρώματα χρυσού, από ένα ορυχείο χρυσού στο Μεξικό. Μετά την αποτυχημένη παραχάραξη, η γυναίκα εξαφανίζεται με κάποιους συνεργούς της, που αγνοούσε ο Τζάκσον. Η υπόθεση περιπλέκεται όταν ο απατημένος μπαίνει στα ίχνη της συμμορίας με τη βοήθεια του δίδυμου, ναρκομανούς αδελφού του Τζόντι, που μεταμφιέζεται σε αδελφή του ελέους και γνωρίζει την πιάτσα. Νέα πρόσωπα παίρνουν μέρος σε ένα βίαιο γαϊτανάκι, κυκλοφορώντας με όπλα στο χέρι στα σκοτεινά στέκια της συνοικίας, σε βρώμικα δωμάτια και διαδρόμους, σε μπαρ και αποβάθρες, σε πορνεία και αποθήκες. Η Αϊμαμπελ είναι μπλεγμένη με μια συμμορία η οποία ενέχεται σε κάποιους φόνους λευκών στο Μισισίπι. Στο σημείο αυτό μπαίνουν στη δράση οι δύο μόνιμοι ήρωες ντετέκτιβ του Χάιμς, ο Μακάβριος Εντ και ο Νεκροθάφτης Τζόουνς, οι οποίοι ενδιαφέρονται για τους εγκληματίες και έτσι συμμετέχουν κι αυτοί στον κύκλο του αίματος.

Η πλειοδοσία της βίας είναι μεγάλη και δεν ξεφεύγει απ' αυτήν ως θύμα ο ένας εκ των δύο μαύρων αστυνομικών, ο οποίος δέχεται επίθεση με βιτριόλι σε μία συμπλοκή και παραμορφώνεται. Οι δύο ήρωες του Χάιμς φιλοτεχνούνται και σε άλλα μυθιστορήματά του με τρόπο αδρό και οξύ. Απέχουν πολύ από τους παραδοσιακούς ντετέκτιβς ενώ το χρώμα της επιδερμίδας τους καθορίζει την ηθική τους στάση. Είναι επιεικείς απέναντι στους ομοφύλους τους κατά κύριο λόγο. Ομως ταυτόχρονα υπερασπίζονται λυσσαλέα το νόμο: θα μπορούσαμε, πολύ ελεύθερα, να τους κατατάξουμε μεταξύ του «ιππότη» Μάρλοου και του «αμφίθυμου» Σπέιντ. Οπωσδήποτε απέχουν πολύ από έναν τυπικό Πουαρό ή έναν Σέρλοκ Χολμς: είναι βυθισμένοι στη σκληρή πάλη εναντίον του κακού, σε ένα πνιγηρό κλίμα βίας και διαφθοράς από το οποίο προσπαθούν να βγουν αλώβητοι (πλην ματαίως, όπως είναι φυσικό).

Ο Χάιμς κινεί τους ήρωές του μέχρι την αμφίβολη κάθαρση μέσα σε ένα κατασκότεινο και ζοφερό Χάρλεμ, το οποίο εγκυμονεί κινδύνους για τους πάντες, μακριά από οποιαδήποτε ωραιοποίηση. Η μοιραία γυναίκα Αϊμαμπελ έχει τον τελευταίο λόγο σ' αυτήν την απαισιόδοξη ιστορία, όπου η μουσική υπόκρουση εκλαμβάνεται ως πένθιμη ακολουθία ενώ ο εξπρεσιονισμός της φωτοσκίασης κάνει πιο επίφοβα και άγρια τα αισθήματα.

Ο Ανδρέας Αποστολίδης για μια ακόμη φορά καταθέτει την εξαιρετική πρόσληψη μιας γλώσσας που γνωρίζει τα βαθιά μυστικά της οικονομίας στη σύνθεση ενός κόσμου ορίων.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/03/2002