Αυτοβιογραφία Μάλκολμ Χ

... Ό,τι κι αν κάνω σήμερα, το θεωρώ επείγον. Όταν λέω πως οποιαδήποτε στιγμή της μέρας ή της νύχτας μπορεί να αντιμετωπίσω το θάνατο είμαι απλώς αντικειμενικός. Το ότι σκέφτομαι το θάνατο δεν με ενοχλεί, όπως ίσως μερικούς άλλους ανθρώπους. Ποτέ δεν πίστευα πως θα ζήσω αρκετά ώστε να γεράσω. Ακόμα και προτού γίνω μουσουλμάνος -όταν ήμουν ένας αβανταδόρος στη ζούγκλα του γκέτο κι ύστερα ένας εγκληματίας στη φυλακή- πάντα είχα στο μυαλό μου ότι θα πέθαινα από βίαιο θάνατο...


Ο Μάλκολμ Χ υπήρξε ο φλογερότερος ηγέτης του κινήματος των μαύρων στις ΗΠΑ στις δεκαετίες του '50 και του '60. Εξέφρασε, ίσως καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον, την οργή, τον αγώνα και τις προσδοκίες των Αφροαμερικανών. Από μικρός στους δρόμους του Χάρλεμ, ζυμώθηκε με τον κόσμο του, έζησε στο πετσί του την παρανομία και την εγκληματικότητα, μαζί με την ατμόσφαιρα της τζαζ σκηνής, για να καταλήξει στην φυλακή για ένοπλη ληστεία. Εκεί ασπάστηκε το μουσουλμανισμό, ενώ όταν αποφυλακίστηκε εντάχθηκε στο Έθνος του Ισλάμ εκφράζοντας τον ανυποχώρητο και ασυμβίβαστο αγώνα ενάντια στο ρατσισμό των λευκών. Αργότερα ήρθε σε ρήξη με την ηγεσία των Μαύρων Μουσουλμάνων και, ύστερα από το προσκύνημά του στη Μέκκα, άρχισε να ενστερνίζεται μια ανθρωπιστική και πιο «ανοιχτή», αλλά πάντα αγωνιστική, αντίληψη για το Ισλάμ. Πέθανε δολοφονημένος κατά τη διάρκεια ομιλίας του στο Χάρλεμ, στις 21 Φεβρουαρίου 1965.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στη δεύτερη πλευρά του δίσκου «Fire music» (1965), του Archie Shepp, ο ίδιος ο πολιτικοποιημένος μαύρος σαξοφωνίστας ακούγεται να απαγγέλλει, με τη συνοδεία μπάσου και κρουστών, ένα όλο ρίγος ποίημά του με τίτλο «Malcolm, Malcolm - Semper Malcolm». Δεν έχουν περάσει ούτε δύο μήνες από τη δολοφονία της μεγαλύτερης ελπίδας για τους Αμερικανούς μαύρους κι ενός από τους σπουδαιότερους ανθρώπους που γεννήθηκαν στην Αμερική τον 20ό αιώνα. Είκοσι εφτά χρόνια αργότερα, το 1992, ένας άλλος αυτοσυνείδητος μαύρος καλλιτέχνης, ο σκηνοθέτης Spike Lee, θα γυρίσει τη συγκινητική και οργισμένη ταινία «Malcolm-X» με τον Denzel Washington στον ομώνυμο ρόλο και μ' ένα εντυπωσιακό soundtrack, όπου ακούγονται -μεταξύ άλλων- οι ορχήστρες του Duke Ellington, του Count Basie και του Lionel Hampton, το σαξόφωνο του John Coltrane, και του Branford Marshalis, η Aretha Franklin, ο Joe Turner, η Billie Holiday, η Ella Fitzerald, ο Pete Seeger και ο Ray Charles. Η θερμή σχέση του Μάλκολμ με τους μουσικούς της τζαζ ήταν γνωστή, κι εκείνοι του το ανταπέδωσαν όταν, ιδίως για την οργισμένη «free» γενιά της δεκαετίας του '60, έγινε ένα είδος αγίου και μάρτυρα. Η ταινία ξεκινάει με τη φωνή του Μάλκολμ off να κηρύσσει, με τη χαρακτηριστικά ρυθμική αντιφωνική προσωδία του Αφροαμερικανού: «Ηρθα να σας πω ότι κατηγορώ τον λευκό. Είναι ο μεγαλύτερος δολοφόνος στη γη. Είναι ο μεγαλύτερος άρπαγας στη γη. Σε κανένα μέρος της γης δεν δημιούργησε ειρήνη και αρμονία. Οπου πήγε δημιούργησε χάος. Οπου πήγε δημιούργησε καταστροφή [...] Δεν είμαστε Αμερικανοί, είμαστε θύματα της Αμερικής! Ανήκετε στα 22 εκατομμύρια θύματα της Αμερικής. Εσείς κι εγώ δεν είδαμε ποτέ τη δημοκρατία». Κι ενόσω λέγονται αυτά, μια αμερικανική σημαία καίγεται στην οθόνη και πέφτουν οι τίτλοι.

Η ταινία του Spike Lee βασίστηκε στην περίφημη αυτοβιογραφία του Μάλκολμ-Χ, όπως ο ίδιος την αφηγήθηκε στο μαύρο δημοσιογράφο Alex Haley και κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 1965, λίγο μετά τη δολοφονία του. Αυτό το βιβλίο επιτέλους μεταφράστηκε σήμερα στα ελληνικά: ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα 600 και πλέον σελίδων, που μαζί με το Ψυχή στον πάγο του Eldridge Cleaver και το Της γης οι κολασμένοι του Franz Fanon αποτελούν τις πιο συγκλονιστικές μαρτυρίες απέναντι στη ρατσιστική κτηνωδία και ταυτόχρονα μανιφέστα της μαύρης υπερηφάνειας και οργής. Ο Μάλκολμ-Χ λοιπόν γεννήθηκε το 1925 στην Ομάχα της Νεμπράσκα. Ο πατέρας του, Ερλ Λιτλ, ήταν βαπτιστής ιερωμένος και στέλεχος της οργάνωσης του Μάρκους Γκάρβεϊ, του κήρυκα που παρακινούσε τους μαύρους να επιστρέψουν στη γη της καταγωγής τους, την Αφρική. Απειλήθηκε πολλές φορές από δεξιές ρατσιστικές ομάδες, και τελικά δολοφονήθηκε με ωμό τρόπο (τον έδεσαν στις γραμμές του τραμ) όταν ο Μάλκολμ ήταν έξι χρόνων. Η μητέρα του ήταν μιγάς από τη Γρανάδα: καρπός βιασμού της δικής της μητέρας από λευκό, κληροδότησε στο τέταρτο από τα πέντε παιδιά της, τον Μάλκολμ, τα κόκκινα μαλλιά του και το ανοιχτόχρωμο δέρμα. Μετά το θάνατο του πατέρα του, η ασφαλιστική εταιρεία αρνήθηκε την αποζημίωση με το αιτιολογικό ότι αυτοκτόνησε (!) και, εν μέσω ενός σκληρού αγώνα για επιβίωση, η κοινωνική πρόνοια σταδιακά της απέσπασε την κηδεμονία των παιδιών της με το αιτιολογικό ότι ήταν ψυχικώς ακατάλληλη να τα αναθρέψει. Εντέλει πέτυχαν τον εγκλεισμό της σε ψυχιατρείο. Ο έφηβος Μάλκολμ, οικότροφος πλέον σε μια λευκή οικογένεια στο Μέισον, αναφέρει ένα επεισόδιο από το σχολείο: είχε τους καλύτερους βαθμούς στα αγγλικά, και όταν εκμυστηρεύτηκε στον καθηγητή του Οστρόβσκι την επιθυμία να γίνει δικηγόρος, εκείνος τον παρότρυνε πατρικά να είναι ρεαλιστής και να διαλέξει ένα καλό και αξιοσέβαστο επάγγελμα για μαύρους, ας πούμε ξυλουργός.

Μια συνηθισμένη βιογραφία μαύρου στην Αμερική, ίσως. Συνηθισμένη επίσης και η συνέχεια: διάφορες περιστασιακές δουλειές στη Βοστόνη και το Χάρλεμ, βίαια επεισόδια με τ' αφεντικά και αντικοινωνική συμπεριφορά, πέρασμα στη σκληρή παρανομία. Παράνομος τζόγος, νταβατζιλίκι, εμπόριο ναρκωτικών και, τελικά, οργάνωση συμμορίας, με τη συμμετοχή δύο λευκών γυναικών, που επιδίδεται σε κλοπές. Το 1946 συλλαμβάνονται, οι δύο λευκές καταδικάζονται σε λίγα χρόνια φυλάκιση, που ήταν η λογικά προβλεπόμενη ποινή, αλλά οι δύο μαύροι άντρες, μολονότι ούτε οι ίδιοι είχαν προηγούμενες καταδίκες, παίρνουν δεκαετή κάθειρξη. «Φαίνεται πως καταδικαζόμαστε εξαιτίας των κοριτσιών», είπε ο Μάλκολμ στο δικηγόρο του· κι εκείνος εξοργισμένος του απαντά: «Δεν είχατε καμιά δουλειά με λευκά κορίτσια!».

Ο Μάλκολμ έζησε εφτά χρόνια στη φυλακή. Εδώ αρχίζει η μεταστροφή, που θα δώσει μια πραγματικά συνήθιστη τροπή στη μετέπειτα ζωή του. Προσηλυτίζεται από έναν παλαιότερο τρόφιμο στο «Εθνος του Ισλάμ», την περίφημη οργάνωση του Ελιγιά Μουχάμαντ, που ζητούσε τον πλήρη διαχωρισμό μαύρων και λευκών και διεκδικούσε την παραχώρηση μίας τουλάχιστον Πολιτείας των ΗΠΑ στο μαύρο πληθυσμό· ο Μουχάμαντ τηρούσε μια πουριτανική μουσουλμανική ηθική και κήρυσσε ότι η ανθρωπότητα ήταν αρχικά μαύρη, ο λευκός είναι ο διάβολος, που δημιουργήθηκε αργότερα και έφερε την καταστροφή και την ερήμωση στον κόσμο. Οι διδασκαλίες αυτές ήταν μουσική στα αυτιά του Μάλκολμ· τις ενστερνίστηκε βαθιά και έπεσε με τα μούτρα στη μελέτη μέσα στη φυλακή. Μετά την απόλυσή του ήταν ένας άλλος άνθρωπος: ασκητικός και πειθαρχημένος, με ακατάβλητη θέληση και οργανωτικές ικανότητες, χαρισματικός ρήτορας όσο ελάχιστοι στην Αμερική, έγινε ο στυλοβάτης της οργάνωσης του Ελιγιά Μουχάμαντ και ο κύριος υπεύθυνος για την τεράστια επέκταση και πολιτική επιρροή που γνώρισε το «Εθνος του Ισλάμ» ανάμεσα στις δεκαετίες του '50 και του '60. Τότε εγκατέλειψε και το λευκό επώνυμο Λιτλ και υιοθέτησε το «Χ», που συμβόλιζε την άγνωστη αφρικανική του ταυτότητα, από την οποία τον απέκοψε η λευκή κοινωνία.

Ελάχιστοι άνθρωποι μυθοποιήθηκαν τόσο και ελάχιστοι προκάλεσαν τόσο δέος και οργή στη λευκή αστική τάξη όσο ο Μάλκολμ-Χ εκείνα τα χρόνια. Η άνοδος της δημοτικότητάς του συνοδεύτηκε από κάθε είδους επιθέσεις: τον είπαν κήρυκα του μίσους, μαύρο ρατσιστή, μέχρι και αντισημίτη (ο Μάλκολμ παρομοίαζε πάντα τη θέση των μαύρων στην Αμερική με την κατάσταση των Εβραίων στην Ευρώπη, διαχώριζε όμως τους Αμερικανούς Εβραίους των ημερών του, οι οποίοι είχαν γίνει πανούργος σύμμαχος της λευκής αγγλοπροτεσταντικής Αμερικής). Διδακτικό είναι όμως ότι ο Μάλκολμ είχε πάντα δίκιο στις επιθέσεις του, ακόμη και στις πιο ακραίες· αν διαψεύστηκε κάπου ήταν, απεναντίας, στις προσηλώσεις του. Η οργάνωση του Ελιγιά Μουχάμαντ, μικρόψυχου δημαγωγού που έστηνε από το Σικάγο την ιδιωτική του αυτοκρατορία, φθόνησε την ισχύ του νεαρού της στελέχους και θέλησε να το βγάλει από τη μέση. Με πρόσχημα τις δηλώσεις του στη δολοφονία Κένεντι -«όπως έστρωσαν θα κοιμηθούν» είχε πει ο Μάλκολμ-τον απέβαλαν από την οργάνωση ως πολιτικά επιζήμιο. Οταν αυτός προχώρησε στη δημιουργία δικής του οργάνωσης, του «Μουσουλμανικού Τεμένους», έδειξαν καθαρά την απόφασή τους να τον αφανίσουν. Και ήταν αυτοί ο εκτελεστικός βραχίονας στη δολοφονία του, μια δολοφονία που από καιρό σχεδιαζόταν στα επιτελικά γραφεία της CIA.

Ο Μάλκολμ-Χ ασπάστηκε το Ισλάμ επειδή ήταν μια θρησκεία για έγχρωμους ανθρώπους -ήταν ανάγκη ν' απαρνηθεί, όπως τόσοι και τόσοι άλλοι πνευματικά ευνουχισμένοι αδελφοί, τη λατρεία ενός ξανθού και γαλανομάτη Μεσσία. Μετά την αποκοπή του από τον Ελιγιά Μουχάμαντ, το 1964, θέλησε να γνωρίσει το πραγματικό Ισλάμ και ξεκίνησε ένα μεγάλο προσκύνημα στη Μέκκα. Εκεί διδάχτηκε το πραγματικά εξισωτικό μήνυμα αυτής της πίστης και απέβαλε πολλές από τις προκαταλήψεις του. Είδε μελαψούς και λευκούς να λατρεύουν χέρι χέρι, ένιωσε τη θετική δόνηση της αδελφότητας πέρ' από το δικαιολογημένο μίσος και την οργή. Στην επιστροφή του σταμάτησε σε πολλές χώρες της Αφρικής, όλοι σχεδόν οι μετα-αποικιακοί ηγέτες τον υποδέχτηκαν με τιμές, και συνειδητοποίησε για πρώτη φορά το αληθινό πολιτικό πλαίσιο του αγώνα του: αγώνα για αποτίναξη της ιμπεριαλιστικής βαρβαρότητας, που είναι πέρα από τα έθνη και τις ράτσες, αγώνα στον οποίον όλοι οι καταπιεσμένοι και οι αδικημένοι της γης είναι αλληλέγγυοι. Ηταν η δεύτερη μύησή του. Μετά την επιστροφή του στην Αμερική ο Μάλκολμ είχε ωριμάσει πολιτικά και γινόταν όλο και πιο ρεαλιστικός στους στόχους του. Το ζήτημα τώρα δεν ήταν ο διαχωρισμός μαύρων και λευκών, αλλά ο πόλεμος εναντίον του ρατσισμού σε όλα τα μέτωπα και σε όλες τις εκδηλώσεις του. Ηταν αυτό ακριβώς που η δολοφονική κοινωνία των ΗΠΑ δεν μπορούσε ν' αντέξει. Πεπρωμένο του ήταν να γίνει ένα ακόμη από τα σύμβολα της δεκαετίας του '60, ένας μαύρος Τσε Γκεβάρα, για τα οποία ισχύει προπάντων εκείνο που ο ίδιος είχε κάποτε οραματιστεί, μέσα στη φυλακή, να του λέει ο Ελιγιά Μουχάμαντ: «Το πιο επικίνδυνο πράγμα στον κόσμο, σε κάθε κοινωνία, είναι ο άνθρωπος που δεν έχει τίποτα να χάσει. Δεν χρειάζεσαι δέκα τέτοιους ανθρώπους για ν' αλλάξεις τον κόσμο. Ενας φτάνει».



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/07/2005