Το βιβλίο του Μέγγιου. Meng Zi

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οταν πριν από χρόνια εκδόθηκαν στα ελληνικά τα «Ανάλεκτα», ως προϋπόθεση κατανόησης της σημασίας τους, δεν θεωρήθηκε ότι ήταν αναγκαίο να εξηγηθεί στον αναγνώστη και ποιος ήταν ο Κομφούκιος. Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο δηλαδή ο καθένας έχει ακουστά για τον Κομφούκιο κι ενδεχομένως γνωρίζει τη σημασία του για τον πολιτισμό της Κίνας. Αυτό όμως δεν ισχύει για τον Μέγγιο, που είναι ίσως παντελώς άγνωστος στο ευρύτερο κοινό. Κι ωστόσο δεν είναι διόλου υπερβολικό να δηλωθεί πως ό,τι στη Δύση αποκαλείται κομφουκιανισμός είναι, στον ίδιο βαθμό με τη σκέψη του Κομφούκιου, η σκέψη του Μέγγιου.

Ο Μέγγιος στη διδασκαλία του προώθησε πράγματι τις κύριες ιδέες του Κομφούκιου. Στην προσπάθειά του, ωστόσο, να υποστηρίξει την κομφουκιανική θεώρηση, στη δύσκολη εποχή που έζησε, αναμετρήθηκε με τους θιασώτες άλλων πνευματικών προσεγγίσεων. Από την αναμέτρηση αυτή προέκυψαν νέα ζητήματα, για τα οποία ο Μέγγιος υποχρεώθηκε να προωθήσει τη δική του σκέψη. Σκέψη που δεν ήταν με κανέναν τρόπο απλή εφαρμογή των ιδεών του Κομφούκιου.

Ο Μέγγιος είναι βέβαια γνωστός στους μελετητές της σινικής σκέψης για την ηθική διδασκαλία του και κυρίως για την άποψή του ότι η ανθρώπινη φύση είναι καλή. Με άλλα λόγια ότι ο άνθρωπος έχει από την ίδια του τη φύση ξεκάθαρη ηθική προδιάθεση. Αυτή η αισιόδοξη θεώρηση του ανθρώπου -στη σύγκρισή της για παράδειγμα με την κυνική προσέγγιση του άλλου κομφουκιανικού ρεύματος, που εκπροσωπεί ο Σουν Τσι- ήταν η αιτία για την υποβάθμιση της διδασκαλίας του Μέγγιου έως και τις αρχές του 11ου αιώνα. Αυτή η άποψη ήταν τελικώς και ο λόγος για τη μεταγενέστερη ανάδειξή του, από την εποχή της δυναστείας Σογκ έως τις μέρες μας, σε μία από τις σημαντικότερες μορφές της σινικής σκέψης.



Ο Μέγγιος



Πολυάριθμοι είναι οι θρύλοι για τη ζωή του Μέγγιου (Mencius, όπως απέδωσαν το όνομά του οι Ιησουίτες ιεραπόστολοι, οι πρώτοι μελετητές του έργου του), που στη συνέχεια έγινε γνωστός ως ο Δεύτερος Σοφός της κομφουκιανικής παράδοσης. Ωστόσο, όπως ακριβώς συνέβη με τον Κομφούκιο, έτσι και για τον Μέγγιο πολλοί είναι οι θρύλοι και λίγα τα πραγματικά ιστορικά στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Μέγγιος (που το όνομά του ήταν Μεγκ Κε) γεννήθηκε στο κρατίδιο Τσου (Zou), στη σημερινή επαρχία Σαντόγκ, το 371 και πέθανε το 289 π.Χ. Βάσει όμως των στοιχείων που έχουν προκύψει στο μεταξύ, ως πιο πιθανές χρονολογίες θεωρούνται σήμερα αντιστοίχως οι ακόλουθες: 390 - 305 π.Χ. (σύγχρονος, με άλλα λόγια, του Αριστοτέλη).

Ο Μέγγιος είναι όπως είπαμε γνωστός στους μελετητές της σινικής σκέψης κυρίως για την ηθική διδασκαλία του. Οπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Γάλλος σινολόγος Francois Julien, ο Μέγγιος είναι ο πρώτος στοχαστής που διατύπωσε ρητά την ηθική σκέψη των Κινέζων. Βασικό στοιχείο της ηθικής διδασκαλίας του Μέγγιου ήταν η άποψη ότι «η ανθρώπινη φύση είναι καλή, καθώς διαθέτει ως ιδιαίτερο γνώρισμά της τέσσερις ηθικούς βλαστούς (duan). Ηθικοί βλαστοί που αν αναπτυχθούν ανεμπόδιστα καθίστανται τα τέσσερα ηθικά χαρίσματά του ανθρώπου: τέλεια ανθρωπιά, δικαιοσύνη, τελετές, σοφία. Για τον Μέγγιο ο άνθρωπος απλώς και μόνον αν ακολουθεί τα συναισθήματα που γεννιούνται από την ίδια του τη φύση, μπορεί και πράττει το καλό. Στο πλαίσιο αυτής της θεώρησης, η ηθική αποτυχία δεν αποτελεί την ένδειξη ότι η ανθρώπινη φύση δεν έχει ηθικό χαρακτήρα, όπως υποστηριζόταν στην εποχή του από τους άλλους στοχαστές. Η διάπραξη της αδικίας είναι, δηλαδή, για τον Μέγγιο το τελικό αποτέλεσμα μιας σειράς εξωτερικών παραγόντων που εξουδετερώνουν το ηθικό δυναμικό της ανθρώπινης φύσης.

Ο,τι συνεπώς διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα θηρία είναι ακριβώς η ηθική προδιάθεση της φύσης του. Διαφορά που ο Μέγγιος ούτε στιγμή παρ' όλα αυτά δεν ξεχνά ότι είναι απειροελάχιστη· ότι μόνον ο άριστος μπορεί και τη διατηρεί μονίμως. Ο Σοφός, από τη σκοπιά αυτή, είναι για τον Μέγγιο το πρότυπο (και το εφικτό) της ανθρώπινης τελειότητας. Στο τρίπτυχο του Μέγγιου: σοφός, άνθρωπος και θηρίο, μπορεί κανείς , από την άλλη πλευρά, να δει τη σινική εκδοχή του διλήμματος στο οποίο, κατά τον Αριστοτέλη, συνεχώς σκοντάφτει ο άνθρωπος: ώστε ή θηρίον ή θεός (Πολιτικά, 1253a) κι όπου κι εδώ η αρετή είναι το διαφοροποιόν στοιχείο.

Από την ηθική θεώρηση του Μέγγιου προκύπτει με σαφήνεια και η πολιτική σκέψη του, βάσει της οποίας απαραίτητη συνθήκη ορθής διακυβέρνησης είναι η τέλεια αρετή του ηγεμόνα. Με άλλα λόγια, το ιδανικό καθεστώς για τον Μέγγιο είναι ένα είδος Πεφωτισμένης Μοναρχίας, με τον μονάρχη, εντολοδόχο του Ουρανού, ν' ασκεί την εξουσία αποκλειστικώς μέσω της ηθικής ανωτερότητάς του. Ηθική ανωτερότητα που διασφαλίζει παράλληλα και την ευπείθεια του λαού, την πολιτική εκδήλωση της ηθικής διαπαιδαγώγησής του. Στο πλαίσιο αυτής της θεώρησης, βασική αποστολή του ηθικού ηγεμόνα είναι, συνεπώς, η διασφάλιση στον λαό των μέσων που είναι απαραίτητα για τη συντήρησή του. Αφού διασφαλισθούν τα απαραίτητα μέσα, ο ηγεμόνας οφείλει στη συνέχεια να προχωρήσει στο αμέσως επόμενο καθήκον του, την ηθική διαπαιδαγώγηση του λαού του. Αυτός είναι ο λόγος που ο Μέγγιος, στις υποδείξεις του στους διάφορους άρχοντες, προχωρεί συχνά σε εντυπωσιακές για την εποχή του λεπτομέρειες στο θέμα της παροχής στον λαό των μέσων της συντήρησής του. Για όλους αυτούς τους λόγους, το Βιβλίο του Μέγγιου θεωρείται ένα από τα πιο ριζοσπαστικά, πολιτικώς, κείμενα της σινικής γραμματείας. Οπως όμως έχει επισημανθεί από πολλούς μελετητές του, μπορεί μεν ο Μέγγιος να προχώρησε περισσότερο από κάθε άλλον Κινέζο στοχαστή στη θεώρηση του λαού ως τον «ακρογωνιαίο λίθο» της πολιτικής πραγματικότητας, ωστόσο ούτε στιγμή δεν επιχείρησε ν' αναζητήσει ένα πολιτικό σύστημα, όπου ο λαός δεν είναι μόνον η «βάση» του συστήματος αλλά και ο απόλυτος κυρίαρχός του.

Η σκέψη του Μέγγιου διαπνέεται παράλληλα και από την κοσμολογική θεώρηση που χαρακτηρίζει γενικότερα τη σινική πνευματικότητα. Η ανθρώπινη φύση, για τον Μέγγιο, δεν έχει απλώς, μέσω των τεσσάρων ηθικών βλαστών της, ως κύριο γνώρισμα την ηθική προδιάθεση, εμπεριέχει επίσης τη δυνατότητα πρόσβασης στον υπόλοιπο κόσμο, σε μια προσπάθεια συνάφειας με τη γενικότερη πορεία της Φύσης (Dao). Συνάφεια που το κύριο χαρακτηριστικό της -ακριβώς γιατί ο Μέγγιος εκφράζει τις παρεμβατικές στην ουσία τους κομφουκιανικές αντιλήψεις- δεν οδηγούν στην απαξίωση της ανθρώπινης δράσης που πρεσβεύουν οι ταοϊστές.

Ωστόσο και ο Μέγγιος μοιάζει να θέτει ένα σαφές όριο σ' αυτήν την αισιοδοξία, σε ό,τι τουλάχιστον σχετίζεται με την αποτελεσματικότητα της ηθικής στάσης. Η εποχή τού προσέφερε, είναι αλήθεια, άφθονα παραδείγματα τραγικής κατάληξης των ενάρετων ανθρώπων. Καθώς, λοιπόν, δεν διέθετε μια εσχατολογική θεώρηση με ανταμοιβή των ενάρετων σε έναν άλλο κόσμο, ως αντιδιαστολή στη γήινη δυστυχία τους, ήταν υποχρεωμένος, όπως παλιότερα ο Κομφούκιος, να οχυρωθεί πίσω από το πεπρωμένο. Πεπρωμένο που ωστόσο επιχειρεί να προσδιορίσει έτσι ώστε ούτε στιγμή να μην αποδεσμεύεται ο άνθρωπος από την υποχρέωσή του να εξαντλήσει κάθε δυνατότητα για να υλοποιήσει τα χαρίσματα της ανθρώπινης φύσης του.

Υποχρεώνεται θα λέγαμε ο Μέγγιος ν' αποδεχτεί τη θεμελιώδη -και τόσο οικεία σε μας από τα στωικά κείμενα της δικής μας γραμματείας- διάκριση μεταξύ αυτών που μπορεί και επηρεάζει ο άνθρωπος και αυτών που παραμένουν ανεξάρτητα από τη θέλησή του. Μεταξύ, δηλαδή, των εφ' ημίν και των ουκ εφ' ημίν του Επίκτητου και των άλλων Στωικών. Οι ηθικές πράξεις, με άλλα λόγια, είναι η μόνη δυνατότητά μας, καθώς τα άλλα δεδομένα της ζωής ξεφεύγουν παντελώς από τον έλεγχό μας.



Το κείμενο



Οι θεμελιώδεις αντιλήψεις του Μέγγιου είναι γνωστές σ' εμάς από το ομώνυμο κείμενο, το Meng Zi (Το Βιβλίο του Μέγγιου, κατά την απόδοσή μου). Στο κείμενο αυτό περιέχονται οι συνομιλίες του Μέγγιου με βασιλείς και αξιωματούχους, κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεών του, αλλά και με ορισμένους μαθητές του, αφότου πλέον αποσύρθηκε από τη δημόσια ζωή. Περιέχονται επίσης ρητά που αποδίδονται στον Μέγγιο, αντίστοιχα μ' αυτά που γνωρίζουμε από τα Ανάλεκτα. Σήμερα κυριαρχεί η άποψη ότι το κείμενο συντάχτηκε από τους μαθητές του Μέγγιου, βάσει των σημειώσεων που είχαν κρατήσει από τα μαθήματά του. Το κείμενο εξακολουθεί όμως να θεωρείται πιστή μεταφορά της διδασκαλίας του Μέγγιου. Με αυτόν τον χαρακτήρα αξιολογείται ως ένα από τα σημαντικότερα κείμενα της σινικής γραμματείας.

Από μορφολογική σκοπιά το Βιβλίο του Μέγγιου μοιάζει αρκετά με τα Ανάλεκτα, με τη διαφορά ότι τα χωρία του είναι εκτενέστερα και οι στοχασμοί που περιέχονται σ' αυτά πολύ πιο αναλυτικοί. Ωστόσο, όπως στα Ανάλεκτα, έτσι και στο Βιβλίο του Μέγγιου δεν έχει καταβληθεί η παραμικρή προσπάθεια να διαρθρωθεί το κείμενο γύρω από ένα συγκεκριμένο θέμα ή βάσει της χρονικής περιόδου στην οποία διεξήχθησαν οι συνομιλίες του Μέγγιου με τους διάφορους πρίγκιπες ή με τους μαθητές του. Αντίθετα όμως από τα Ανάλεκτα, το Βιβλίο του Μέγγιου, αφενός, έχει το ύφος κειμένου που είναι γραμμένο από το ίδιο χέρι και αφετέρου, δεν παρουσιάζει κανένα σοβαρό πρόβλημα αυθεντικότητας. Από τη σκοπιά αυτή είναι ένα από τα πιο πολύτιμα κείμενα που διασώθηκαν από την, τόσο μεγάλης σημασίας για τη σινική σκέψη, περίοδο των Μαχόμενων Βασιλείων (480-221 π.Χ.).

Από τον 14ο αιώνα έως τα τέλη της Αυτοκρατορικής Κίνας το Βιβλίο του Μέγγιου ήταν ένα από τα Τέσσερα Βιβλία (Si Shu) της κομφουκιανικής παράδοσης, τα επίσημα κείμενα των Αυτοκρατορικών Διαγωνισμών έως το 1911, έως τη διάλυση της αυτοκρατορίας, της οποίας υπήρξαν το πνευματικό θεμέλιο. Στις μέρες μας, στο ιδεολογικό κενό που προέκυψε μετά την Πολιτιστική Επανάσταση και την πολιτική στροφή της Κίνας, το Βιβλίο του Μέγγιου, αλλά και τα υπόλοιπα κείμενα της κομφουκιανικής σχολής αναβαθμίζονται και επαναξιολογούνται, τροφοδοτώντας συνεχώς με θέματα τη γενικότερη συζήτηση για τις «ασιατικές αξίες».



Η μετάφραση



Στο πλαίσιο του μεταφραστικού εγχειρήματος που ξεκίνησε με τα Ανάλεκτα (τη σχολιασμένη απόδοση στα ελληνικά των Τεσσάρων Βιβλίων), για τους λόγους που αναφέρθηκαν προηγουμένως, το Βιβλίο του Μέγγιου ήταν αναγκαστικά το επόμενο βήμα της προσπάθειάς μου. Απομένουν, για να ολοκληρωθεί το εγχείρημα, τα δυό μικρά και απόκρυφα κείμενα, Ta Xue και Zhonh Yong, στα οποία θ' αφιερωθούν τα επόμενα χρόνια.

Κατά γενική ομολογία, το Βιβλίο του Μέγγιου είναι ένα από τα πιο «βατά», από μεταφραστική σκοπιά, σινικά κλασικά κείμενα. Δεν παρουσιάζει, με άλλα λόγια, τις σχεδόν ανυπέρβλητες δυσκολίες πρόσβασης που χαρακτηρίζουν κείμενα όπως το Zhong Yong ή το Zhuang Zi. Ταυτόχρονα γενική είναι και η εκτίμηση ότι πρόκειται για ένα από τα πιο καλογραμμένα κείμενα της περιόδου των Μαχόμενων Βασιλείων, με γλώσσα πλούσια κι εκφραστική. Κείμενο διαρθρωμένο με τρόπο ώστε οι διάφορες πτυχές της διδασκαλίας του Μέγγιου πρέπει ν' αναζητηθούν από τον αναγνώστη στα διάφορα στοιχεία που το συγκροτούν: Στις απόψεις που με ανήκουστη για την εποχή παρρησία εκφράζει ο Μέγγιος ενώπιον των ηγεμόνων, αλλά και στις υποδείξεις προς τους μαθητές τού Ζ στις υψηλής εκφραστικότητας παραβολές αλλά και στα οξυδερκή ρητά, που αποστήθιζαν επί αιώνες οι υποψήφιοι των Αυτοκρατορικών Διαγωνισμών.

Η μεταφραστική τεχνική αλλά και η επιλογή των όρων που επιλέχτηκαν για ν' αποδοθούν στη γλώσσα μας οι θεμελιώδεις έννοιες της σκέψης του Μέγγιου, εξηγούνται αναλυτικώς στην Εισαγωγή της έκδοσης και στην ουσία είναι αυτές που ακολουθήθηκαν και στην αντίστοιχη μεταφραστική εργασία μου για τα Ανάλεκτα. Βασική πρόθεση ήταν και στο Βιβλίο του Μέγγιου, κυρίως για τα αμφιλεγόμενα χωρία του, να δοθεί στον αναγνώστη όλο το φάσμα των ερμηνευτικών επιλογών, ενίοτε με το ιστορικό και την πηγή τους. Τέλος, για ορισμένα ρητά του Μέγγιου γίνεται αντιδιαστολή με αντίστοιχες διατυπώσεις σε κείμενα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και (για τα «στωικά» χωρία) του Επίκτητου.



ΣΩΤΗΡΗΣ ΧΑΛΙΚΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/01/2007