Δον Ζουάν. Η ιστορία του όπως μου την αφηγήθηκε ο ίδιος

Ο Δον Ζουάν του Χάντκε, μια φιγούρα απρόσμενη. Περπατά προς τα πίσω, αγαπά όλες τις γυναίκες, που φυσικά είναι όλες πανέμορφες, κι εκείνες τον αγαπούν επίσης. Ιδιαιτέρως όλες εκείνες οι πεντάμορφες που δεν τις συναντάς πια στο δρόμο, ούτε σε ταξίδι, ούτε μέσα στη βουή του πλήθους. Ιδιαιτέρως εκείνες που ζουν αποτραβηγμένες στ' απόσκια σαν τις λαφίνες του δημοτικούς μας τραγουδιού. Εκείνες που σ' αυτόν αναγνωρίζουν τον άντρα, τον εραστή, τον Σωτήρα. Σωτήρα από τι; Απλώς Σωτήρα.
Κάθε μέρα και σε άλλη χώρα, ο Δον Ζουάν του Χάντκε ζει μια διαφορετική ιστορία με μια διαφορετική γυναίκα. Και έτσι απλά την αφηγείται στον συγγραφέα. Κι όμως η ιστορία είναι μια και μόνη. Ο Άντρας και η Γυναίκα μόνοι τους στο σύμπαν. Όλα γύρω τους ίδια, παντού...

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν μιλούσε ποτέ για την περίπτωση του περιλάλητου καρδιοκατακτητή Δον Ζουάν (ή του Καζανόβα), ο πεσιμιστής και μισάνθρωπος Σοπενάουερ θα τον θεωρούσε υπέρτατο δείγμα ατόμου υποταγμένου στις επιταγές του είδους: ενός συντριπτικού μηχανισμού, ο οποίος μας θέλει δέσμιους στη λογική του, δηλαδή στην τυραννική διαδικασία τού ζην και θνήσκειν. Η σεξουαλική πράξη, κατά Σοπενάουερ, είναι εξυπηρετική απλώς αυτής της σκληρότατης υπόθεσης. Και νοούμενη βαθύτερα δεν είναι τίποτε άλλο από μια μηχανιστική πράξη: μια επίμονη επανάληψη της ίδιας χειρονομίας, υποτιμητικής για το άτομο, αφού το διευκολύνει να λειτουργήσει εντός του ζωικού βασιλείου. Το ίδιο πάνω-κάτω λέει και ο Φρόιντ, που ήταν ανομολόγητα επηρεασμένος από τον Γερμανό φιλόσοφο: «Η σεξουαλικότητα είναι η μοναδική λειτουργία ενός ζωντανού οργανισμού που υπερβαίνει το άτομο και διασφαλίζει την υποταγή του στο είδος». Επίσης, όντας αδύνατη στο να χαρίσει οριστική ικανοποίηση, ωθεί το άτομο στην ανηθικότητα επιδιώκοντας τους στόχους της, τη διαιώνιση του πόνου και της ανίας... Αυτά τα απερίφραστα ( μοιάζουν να;) συμβαίνουν, σύμφωνα με κάποιους σημαντικούς νόες, όσον αφορά το σεξουαλικό παιχνίδι...

Από την πλευρά, όμως, του φερώνυμου (χριστιανού) Αυστριακού πεζογράφου, δραματουργού, σεναρίστα και σκηνοθέτη Πέτερ Χάντκε (1942), ποια είναι η αντιμετώπιση του φαινομένου στο πρόσφατο μυθιστόρημά του Δον Ζουάν;

Φοβάμαι ότι από μια άλλη (;) σκοπιά, πιο ποιητική και εξωτερικά πιο αγαπητική, καταλήγουμε σε ένα εξίσου μελαγχολικό, καταδικαστικό για κάθε κυνηγό της ερωτικής απόλαυσης... Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά:

Ο Χάντκε προσεγγίζει τον περίφημο εραστή περνώντας, σε μεταμοντέρνο στιλ, μέσα από το θρύλο του, όπως αυτός έχει δημιουργηθεί και διαθλασθεί τη βοηθεία πολλών ονομαστών φωνών της παγκόσμιας λογοτεχνίας και δραματουργίας.

Και δεν είναι ανάγκη να σκεφθεί κανείς τον Γκολντόνι, τον Μολιέρο, τον Τίρσο ντε Μολίνα ή τον Μότσαρτ για να διαβάσει συνειρμικά το έργο τού Χάντκε. Μάλλον θα πρέπει να ανατρέξει στο ημιτελές βυρώνειο ποίημα, όπου εκεί ο ήρωας, περσόνα του συγγραφέα, είναι ένας πλάνης, συλλέκτης ερωτικών συντρόφων, σε διάφορα τοπικά και συμβολικά σημεία του πλανήτη.

Γιατί ο Δον Ζουάν του Πέτερ Χάντκε είναι ακριβώς ένας άλλος Οδυσσέας (τον παρουσιάζει μάλιστα η αφήγηση σε κάποια στιγμή να διαβάζει το ομηρικό έπος), τιμωρημένος από το θείο να δαπανήσει επτά χρόνια από τη ζωή του στα ξένα, πριν επιστρέψει στην πατρίδα του. Ο αφηγητής, λοιπόν, του βιβλίου μας συναντά ( συμβολικά) τον διάσημο άντρα στο γιανσενικό, γυναικείο μοναστήρι τού Πορτ Ρουαγιάλ ντε Σαμπ, όπου ο πρώτος ασχολείται με τα βιβλία και τη μαγειρική. Στο χώρο αυτόν είχε φοιτήσει μικρός ο Ρακίνας και είχε σχολιάσει αργότερα τη στάση των μοναχών, οι οποίες είχαν αποβληθεί λόγω των αιρετικών τους απόψεων περί της χάριτος. Σ' ένα πλαίσιο διαχρονικό ο καρδιοκατακτητής καταφθάνει καταδιωκόμενος. Εκεί, μέσα σε επτά ημέρες, εξιστορεί επτά περιπέτειές του, σε αντίστοιχες χώρες, με επτά γυναίκες. Μάλλον δεν χρειάζεται ιδιαίτερος στοχασμός για να θεωρήσουμε θεολογικό το συμβολισμό, που εγκαθιστά το μύθο στο πλαίσιο του χρόνου της Δημιουργίας αλλά και θεολογικών παραβολών με θέμα την τιμωρία του όντος από τον Πλάστη...

Από τη Γεωργία στη Δαμασκό και από εκεί στο Μαρόκο, τη Νορβηγία, την Ολλανδία ή αλλού, ο Δον Ζουάν δεν αναζητάει γυναίκες, στην ουσία, αλλά τον εαυτό του. Δεν βρίσκεται, δηλαδή, πίσω από τα ίχνη τού έτσι κι αλλιώς ανεξιχνίαστου δεύτερου φύλου, μα πίσω από τα δικά του, σε μια ενδιαφέρουσα αντιστροφή της γνωστής διαδικασίας. Είναι θλιμμένος, σκεπτικιστής και με διάθεση ενατένισης της ζωής του, πλέον, ποιητικώ τω τρόπω.

Ο Οκτάβιο Παζ γράφει σε κάποιο δοκίμιό του ότι δύο είναι οι δυνατές απαντήσεις μπροστά στο σαρκικό ξέσπασμα: το τρανταχτό γέλιο και η απάθεια (η πρώτη είναι η μυθική και η δεύτερη, η φιλοσοφική απάντηση).

Ο Χάντκε, για λογαριασμό του ήρωά του, δεν υιοθετεί καμία από τις προηγούμενες λύσεις. Σαν χριστιανός θεωρεί χρέος του να στηλιτεύσει τις «ανόσιες» πράξεις του ερωτομανούς Ισπανού, όπως, εδώ που τα λέμε, έκανε αντιστοίχως ο Φελίνι με τον άλλο εραστή, τον Καζανόβα, στο ομώνυμο φίλμ του.

Αλλά, φυσικά, δεν προχωρεί σε ιερεμιάδες ή σε κηρύγματα, όπως και ο ποιητικός Ιταλός σκηνοθέτης, εξάλλου. Ηθικά διαφωνεί με την τακτική τού Δον Ζουάν και τον πλησιάζει με την κατανόηση και τη συγκατάβαση που απαιτούν οι ιδέες του. Από εκεί και πέρα το πορτρέτο φιλοτεχνείται με πένθιμα, λυρικά και στοχαστικά χρώματα. Ο Δον Ζουάν είναι ένας σύγχρονος ανέστιος, που θέλει να μείνει κάπου αλλά οι συνθήκες δεν το επιτρέπουν.

Περιφέρεται με το κρυφό πένθος της απώλειας του γιου του, αλλά και με το εμφανές πένθος εξαιτίας των αλλεπάληλων αποχωρισμών. Χωρίς συναναστροφές, ζει μέσα από την ανταλλαγή των πιο εννοηματικών βλεμμάτων με τα υποψήφια «θύματά» του σε μια μυσταγωγία ενδοσυνεννόησης. Οσο για την έννοια της ομορφιάς... Ταυτισμένη με το χρόνο η αισθητική τού προσφέρει το, κατά Χάντκε, μάθημα της μάταιης αναζήτησης του ιδανικού προτύπου καλλονής. Ο χρόνος, που στην περίπτωση του Δον Ζουάν είναι «γυναικείος», είναι μετρήσιμος ως απώλεια. Δηλαδή ως μια διακοπή του «αληθινού», άκτιστου, όπου εκεί ο εραστής μας βιώνει τα πράγματα σαν ψευδαίσθηση, αφού νομίζει ότι φεύγει, αλλά κινείται με τα άκρα του κοιμισμένου.

Πάντως, για να μην παρεξηγηθούμε, ο Χάντκε δεν είναι εύκολη λεία στην επίκριση εξαιτίας των συντηρητικών ( διάβαζε προφανών) απόψεών του. Γιατί ενώ πιστεύεις ότι στρώνει έναν μονόδρομο για να πλησιάσει τον ήρωά του, βαθύτερα η διαδρομή του προς αυτόν εξακτινώνεται δημιουργώντας αντικατοπτρισμούς και διαθλάσεις.

Ο Χάντκε φρόντισε να μην αφήσει το «θύμα» του ανυπεράσπιστο εντελώς. Ο φαλλοκράτης που έχει απέναντί του δεν είναι ένα συνηθισμένο θέαμα. Και γι' αυτό προσέχει πώς θα του φερθεί. Μπορεί να μη διασκεδάζει ή να μη μένει απαθής με τη δραστηριότητά του Δον Ζουάν, αλλά τον αντιμετωπίζει σαν έναν εξαιρετικό σκηνοθέτη, έναν ποιητή στον οποίο ο μύθος τού χρωστάει πολλά. Τον βλέπει, με άλλα λόγια, ως έναν υπολογίσιμο ήρωα μυθοπλασίας, που δεν έγραψε απομνημονεύματα προσπαθώντας να κάνει τη ζωή του από μόνη της έργο τέχνης: ένα είδος μουσικής της αποπλάνησης, έναν πίνακα ανοιχτό στις άπειρες λεπτομέρειες του ερωτικού παιγνίου, ένα βιβλίο ύμνων για την πάλη των δύο φύλων και πάει λέγοντας...

Επ' αυτού, βέβαια, ο Χάντκε έχει αντιρρήσεις, όπως είπαμε, και γι' αυτό τον βάζει να υπηρετεί ιδεολογικά περισσότερο την τόλμη παρά την αγάπη, τη μηχανιστική αιτιότητα παρά την «καθαρή τυχαιότητα», τη μοναχικότητα παρά την τριβή με τα ανθρώπινα. Τον τοποθετεί τελικά, με τον όποιο σεβασμό τρέφει προς αυτόν, σε έναν γυάλινο, αποστειρωμένο κώδωνα, έξω από τον οποίο κινείται η αληθινή ζωή, χωρίς συνωμοσίες και πλάγια, εκμαυλιστικά βλέμματα.

Οι τελευταίες εικόνες, με το ζευγάρι των ηρώων στο νεκροταφείο του Σεν Λαμπέρ και τις αντιδράσεις του Δον Ζουάν για το θέαμα, είναι εξαιρετικά εύγλωτττες σχετικά με τις προθέσεις του Χάντκε.

Ο Δον Ζουάν... είναι ένα δεξιοτεχνικό κείμενο, με εξαιρετικές σελίδες συνειρμικής γραφής, που σε αποζημιώνει σε κάθε περίπτωση, παρά τις ιδεολογικές ενστάσεις σου.

Το δίδυμο των μεταφραστών υπηρέτησε με πρόσφορο τρόπο έναν μη εύκολα προσπελάσιμο, συχνά αινιγματικό, λόγο για τη βαριά κατάθλιψη, τελικά, του «δρομέα μεγάλων ερωτικών αποστάσεων».



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/07/2005