Δημοκρατία και παγκοσμιοποίηση

ΚΡΙΤΙΚΗ




Το βιβλίο του Δημήτρη Χαραλάμπη, όπως ο ίδιος σημειώνει, είναι «μια προσπάθεια για την υπεράσπιση της νεωτερικότητας, της έννοιας του ανθρώπου, των αξιακών προϋποθέσεων και των κανονιστικών δεσμεύσεων που ορίζουν τη δημοκρατία, μια προσπάθεια για τη θεμελίωση της οικουμενικότητας των αξιών» (σελ. 30). Εκθέτει μια προβληματική που εντάσσεται σε εκείνο το ρεύμα της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης το οποίο υπεραμύνεται των ιδεών και του ριζοσπαστικού, χειραφετικού προγράμματος του Διαφωτισμού και γενικότερα αποδέχεται τις επιστημολογικές προϋποθέσεις και τις κοινωνικοπολιτικές επιταγές της ορθολογικής ανάλυσης και ανασυγκρότησης του πραγματικού.

Μεθοδολογικός πυρήνας του επιχειρήματος του Δ.Χ. είναι η έννοια του ανθρώπου ως πραγματικής αφαίρεσης (σελ. 63-71, κυρίως). Ο άνθρωπος sans phrase, το ελεύθερο και ίσο άτομο -υποκείμενο­ τόσο από τις δεσμεύσεις των νομικών κλειστών τάξεων του παλαιού καθεστώτος όσο και από τις δεσμεύσεις του ανερχόμενου καπιταλισμού ­ αποτελεί την ουσία του ορθού λόγου της νεωτερικότητας, το θεμέλιο της οικουμενικής διάστασης των αξιών και της αναπτυγμένης, μαζικής, χωρίς περιορισμούς δημοκρατίας. Η έννοια του ανθρώπου δεν καθορίζεται από τους επιμέρους προσδιορισμούς του ­ιστορικούς, πολιτισμικούς, ηθικοπολιτικούς­, χωρίς όμως να τους παρακάμπτει ή να τους αρνείται με εξωιστορικό, φορμαλιστικό τρόπο, αλλά από εκείνες τις αξίες που τον καθιστούν κεντρικό σκοπό και κριτήριο ορθοπραξίας.

Κάθε ανθρώπινο άτομο έχει τη δική του συγκεκριμένη υπόσταση, ταυτόχρονα όμως μετέχει της αφηρημένης έννοιας του ανθρώπου. «Η έννοια είναι πραγματική και αφηρημένη συγχρόνως. Είναι πραγματική και αφηρημένη γιατί είναι συγκεκριμένη και καθολική» (σελ. 70). Ο Δ.Χ. ορθά υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος ως πραγματική αφαίρεση αποτελεί το θεμέλιο του ορθού λόγου της νεωτερικότητας, το ειδοποιό στοιχείο που τη χαρακτηρίζει. Είναι το θεμέλιο της δημοκρατίας.

Ο συγγραφέας αναλύει την άποψή του στηριζόμενος τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη της πολιτικής. Με ιδιαίτερα εύστοχο τρόπο επιχειρηματολογεί υπέρ των κανονιστικών προϋποθέσεων της δημοκρατίας αντιπαρατιθέμενος στη βιαιότητα και στη βαρβαρότητα του ολοκληρωτισμού. Οι σχετικές σελίδες και οι ιδιαίτερα τεκμηριωμένες υποσημειώσεις, που αφιερώνει στην ανατομία του ολοκληρωτικού φαινομένου και του αντιανθρωπιστικού του χαρακτήρα, είναι διαφωτιστικές και η κριτική του, χωρίς να παρασύρεται από την ευκολία της καταγγελίας, είναι καταλυτική και χαρακτηρίζεται από την υπεροχή των ανθρωπιστικών ιδεωδών και του αισθήματος δικαιοσύνης.

Τόσο η θεματική όσο και η αναλυτική επιχειρηματολογία του καθιστούν το βιβλίο ιδιαίτερα χρηστικό και χρήσιμο. Με μεγάλη άνεση ο Δ.Χ. κινείται στους χώρους της κλασικής πολιτικής φιλοσοφίας (οι παρατηρήσεις του στο κλασικό και στο σύγχρονο κοινωνικοσυμβολαιικό επιχείρημα είναι διεισδυτικές και εύστοχες, το ίδιο και οι αναφορές του στη ρουσωική και καντιανή προβληματική) αλλά και της σύγχρονης πολιτικής. Η πληθώρα του σχετικού υλικού, οι πάντοτε τεκμηριωμένες αναγωγές του σε σύγχρονα, φλέγοντα πολιτικά ζητήματα, η διεξοδική βιβλιογραφική στήριξη της ανάλυσής του συγκροτούν μια επιστημονική μονογραφία που συνδυάζει την ακαδημαϊκή ακρίβεια, τη γλαφυρότητα και τη σαφήνεια του ύφους με τη συναισθηματική ένταση και το πάθος στην υποστήριξη των ιδεών και των απόψεων.

Αναφέρω ενδεικτικά την ανάλυση της σχέσης απελευθέρωσης της εργασίας και απελευθέρωσης του ανθρώπου. Την υπεράσπιση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Τον εντοπισμό των πηγών και των ιστορικών καταβολών της αντιδιαφωτιστικής πρακτικής. Τον πρωτότυπο και στοχαστικό τρόπο που ο Δ.Χ. εξετάζει το θεμελιώδες τρίπτυχο της νεωτερικότητας, τις έννοιες - αξίες «ελευθερία», «ισότητα», «αδελφότητα», και ιδιαίτερα τον σχολιασμό της τελευταίας, αφού ελάχιστα έχει αναλυθεί το ουσιαστικό της περιεχόμενο. Οι παρατηρήσεις του Δ.Χ. για τη σχέση αλληλεγγύης - αδελφότητας και των διαστάσεων που η εννοιολογική τους διαφορά καταδεικνύει είναι πράγματι εξαιρετικές. Όπως τονίζει «... το τρίπτυχο αναφέρεται στις τρεις θεμελιώδεις αρχές οι οποίες συγκροτούν το νέο φαινόμενο της διαμόρφωσης κοινωνικής συνοχής επί τη βάσει των αρχών - προϋποθέσεων της (έμμεσης) δημοκρατίας» (σελ. 170).

Χαρακτηριστικό της προβληματικής του Δ.Χ. είναι η σε βάθος μελέτη και αξιολόγηση εκείνων των διαδικασιών που καθορίζουν τη σύγχρονή μας κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα σε διεθνές επίπεδο. Συγκεκριμένα, δεν αρκείται μόνο στη θεωρητική αναζήτηση των αξιακών προϋποθέσεων της δημοκρατίας αλλά τις αναπτύσσει στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης.

Το εγχείρημα είναι δύσκολο αλλά κρισιμότατο για την πολιτική θεωρία και πράξη. Ο Δ.Χ. εξετάζει κριτικά το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και τις επιτπώσεις του. Όπως εύστοχα σημειώνει: «Ενώ η παγκοσμιοποίηση θα μπορούσε να ολοκληρώσει την έννοια της κοινωνίας ως παγκόσμιας, οι συνθήκες, υπό τις οποίες αυτή πραγματοποιείται, επιφέρουν ένα νέο διαχωρισμό, μια νέα μορφή προσδιορισμού των ανθρώπων στη βάση της πρόσβασης στα παραγόμενα αγαθά. Αυτών που συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία και αυτών που βρίσκονται έξω από αυτή χωρίς δυνατότητα εισόδου. Τα συγκρουσιακά αποτελέσματα είναι αναμενόμενα. Ένα de facto οικονομικό Apartheid δεν οδηγεί πλέον σε κάποιας μορφής επανάσταση, αλλά στην έκρηξη του ανορθολογισμού η οποία ως λανθάνουσα αρχίζει να αποτελεί συστατικό στοιχείο των κοινωνιών μας» (σελ. 229-230).

Ο Δ.Χ. αντιπαραθέτει σε αυτή τη χωριστική διαδικασία παγκοσμιοποίησης το ουσιαστικό περιεχόμενο της οικουμενικότητας. Ασκεί κριτική στις θεωρητικές και στις πρακτικές εκφάνσεις του σχετικισμού (π.χ. η εκτενέστατη υποσημείωση υπ' αρ. 177) επισημαίνοντας τον τελικά αντιανθρωπιστικό χαρακτήρα που μπορούν να προσλάβουν ορισμένες εκδηλώσεις του. Κάνοντας διεξοδική κριτική στις απόψεις του S. Huntington και άλλων εκπροσώπων του σχετικισμού, ο Δ.Χ. υποστηρίζει ότι η οικουμενικότητα των αξιών, η στάση που εκκινεί από τη θεμελιώδη αποδοχή της έννοιας του ανθρώπου ως πραγματικής αφαίρεσης, αποτελεί την αποκλειστική προϋπόθεση για την αντιμετώπιση της σύγχρονης βαρβαρότητας.

Γενικά, το βιβλίο του Δ.Χ. αποτελεί συμβολή όχι μόνο στην ελληνική βιβλιογραφία αλλά και στη διεθνή προβληματική. Είναι βέβαιο ότι τα ζητήματα που θίγει, τα ερωτήματα που θέτει και οι απαντήσεις που δίνει θα δώσουν το ερέθισμα για γόνιμη συζήτηση πάνω στα τόσο κρίσιμα θέματα της σύγχρονης κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας.

Γιώργος Μανιάτης, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 06-09-1998