Το μυστικό του Αρχάγγελου

Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι, γνωστότερος ως Στάλιν. Δικτάτορας, τύραννος αλλά και ηγέτης. Χρόνια μετά τον θάνατό του, η σκιά του απλώνεται ακόμη από τη σύγγρονη Ρωσία και τον κόσμο ολόκληρο.

Ο ιστορικός Φλουκ Κέλσο, ειδικός μελετητής εκείνης της περιόδου, φτάνει στη Μόσχα για να συμμετάσχει σε ένα συμπόσιο. Ένα βράδυ δέχεται την επίσκεψη ενός περίεργου γέρου που ισχυρίζεται ότι γνωρίζει που είναι θαμμένο το προσωπικό ημερολόγιο του Ρώσου δικτάτορα. Έτσι αρχίζει για τον Κέλσο, τη δυναμική ΖιναΪντα και τον Αμερικανό δημοσιογράφο Ο' Μπράιαν, μια απίστευτη περιπέτεια στην αχανή και παγωμένη Ρωσία. Από τη μία πόλη στην άλλη, μέσα από δάση, μέσα από χωριά χαμένα στην έρημη στέπα, κυνηγημένοι από αδίστακτους και αμετανόητους νοσταλγούς του παρελθόντος, κινδυνεύοντας σε κάθε βήμα, βρίσκονται επιτέλους μπροστά σε ένα συνταρακτικό μυστικό, ένα μυστικό που αποκαλύπτει μιαν άγνωστη πτυχή της σκοτεινής προσωπικότητας του Στάλιν.








ΚΡΙΤΙΚΗ





Ένα εφιαλτικό ταξίδι σε μία από τις πιο σκοτεινές εποχές της πάλαι ποτέ Σοβιετικής Ένωσης μέσα από την αναζήτηση του χαμένου ημερολογίου του δικτάτορα.



Ο Ρόμπερτ Χάρις, γεννημένος το 1957, με σπουδές στο Κέιμπριτζ, πρώην ρεπόρτερ του BBC, πρώην πολιτικός συντάκτης του «Observer» και νυν αρθρογράφος των «Sunday Times», είναι επιτυχημένος συγγραφέας μυθιστορημάτων θρίλερ. Γνωστός στην Ελλάδα από το Fatherland και το Κωδικός: Αίνιγμα (κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός), στο Μυστικό του Αρχάγγελου (πρωτότυπος τίτλος Archangel), με κεντρικό στοιχείο την αναζήτηση κάποιου χαμένου ημερολογίου πίσω από το οποίο κρύβεται ένα μυστικό του Στάλιν, επιχειρεί να γράψει ξανά την ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης και ταυτόχρονα να ξεναγήσει τον αναγνώστη του στη ζοφερή πραγματικότητα της σημερινής Ρωσίας.

Ο Φλουκ Κέλσο, καθηγητής Σοβιετικής Ιστορίας στην Οξφόρδη, συγγραφέας διαφόρων βιβλίων, προσκαλείται στη Μόσχα από την Υπηρεσία Ρωσικών Αρχείων για να μιλήσει σε ένα συνέδριο με θέμα τον Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι, γνωστότερο ως Στάλιν. Εκεί τον πλησιάζει ένας γηραιός κύριος, ο Πάπου Ράπαβα, παλιός σωματοφύλακας του Λαβρέντι Πάβλοβιτς Μπέρια, του τρομερού αρχηγού της NKVD, της σοβιετικής μυστικής αστυνομίας που μετονομάστηκε KGB, ο οποίος του αφηγείται τι συνέβη στην ντάτσα του Στάλιν στο Κούντσεβο τα ξημερώματα της 2ας Μαρτίου 1953.

Ύστερα από τηλεφώνημα των φρουρών του γενικού γραμματέα του ΚΚΣΕ τα κομματικά στελέχη που κατέφθασαν εκεί, ο Μπέρια και ο Μαλενκόφ, βρήκαν τον ώς εκείνη τη στιγμή πανίσχυρο ηγέτη πεσμένο στο χαλί, ετοιμοθάνατο από εγκεφαλικό επεισόδιο. Ουδείς του προσέφερε χείρα βοηθείας, τον άφησαν ­ από ιδιοτέλεια ­ να πεθάνει σαν το σκυλί. Ο Στάλιν ξεψύχησε ύστερα από μια-δυο ημέρες, ενώ ο κύριος διεκδικητής της εξουσίας, ο Μπέρια, εκτελέστηκε από τους συντρόφους του λίγο αργότερα. Αυτή είναι η Ιστορία, όπως τη γνωρίζουμε από αφηγήσεις, μαρτυρίες και απομνημονεύματα.

Και εδώ αρχίζει ο μύθος του συγγραφέα. Ο νεαρός κομμουνιστής Ράπαβα, που έκλαψε ειλικρινά για την απώλεια του συντρόφου Στάλιν (όπως έκλαψαν εκατομμύρια πιστοί του «πατερούλη» σε κάθε γωνιά της γης), είδε τον Μπέρια να παίρνει ένα δερμάτινο σακουλάκι με ένα σημειωματάριο που αργότερα τα έκρυψε ο ίδιος σε έναν λάκκο που άνοιξε στη βίλα του αφεντικού του. Στις ανακρίσεις που έγιναν δεν έβγαλε λέξη για το πολύτιμο ντοκουμέντο και αυτό του κόστισε εξορία στη Σιβηρία. Χρόνια αργότερα ο αμετανόητος κομμουνιστής Ράπαβα, σε μια εποχή όπου ο Γκορμπατσόφ και ο Γέλτσιν «ξεπούλησαν τα πάντα στους καπιταλιστές» αφήνοντας τη CIA να σκαλίζει τα αρχεία του Κομμουνιστικού Κόμματος, αποφασίζει να πουλήσει το πολύτιμο ημερολόγιο στον άγγλο ιστορικό.

Δεν το κάνει για τον εαυτό του. Θέλει τα χρήματα για λογαριασμό της κόρης του, της ωραίας Ζινάιντα, που την ημέρα εργάζεται ως υπάλληλος σε πολυκατάστημα, το βράδυ σπουδάζει νομικά και τη νύχτα συχνάζει σε κέντρα διασκέδασης κάνοντας παρέα σε Δυτικούς έναντι αδράς αμοιβής. Κάποιος όμως τον δολοφονεί και το τετράδιο του Στάλιν χάνεται. Εκτός από τον Κέλσο και την κόρη του ορκισμένου σταλινικού, το αναζητούν ένα σωρό άνθρωποι: πράκτορες των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών, δημοσιογράφοι, νοσταλγοί του παλιού καθεστώτος. Για να το βρουν πηγαίνουν στον μακρινό Αρχάγγελο, λιμάνι της Λευκής Θάλασσας, όπου θα πληροφορηθούν το τρομερό μυστικό που κρύβει το κλεμμένο τετράδιο, ένα μυστικό που αν δημοσιοποιηθεί θα έχει ανυπολόγιστες συνέπειες και πιθανότατα θα ανατρέψει τον ρου της Ιστορίας.

Η σημερινή Ρωσία, η σύγχρονη Μόσχα των νεόπλουτων επιχειρηματιών, των νεαρών εργαζομένων γυναικών που τις νύχτες ασκούν το αρχαιότερο επάγγελμα του κόσμου πλαγιάζοντας με ξένους, των μαφιόζων, των νεόπτωχων, των διεφθαρμένων κρατικών υπαλλήλων, είναι ο χώρος όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα. Ο μακρινός Αρχάγγελος διαφέρει. Εκεί δεν έχουν φθάσει ακόμη τα κατορθώματα του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού, εκεί υπάρχουν ακόμη αγάλματα του Λένιν.

Ο Ρόμπερτ Χάρις δεν έχει γράψει μόνο ένα χορταστικό θρίλερ με όλους τους κανόνες του είδους. Με βάση τα βιβλία που αναφέρονται στη ζωή και στο έργο του Στάλιν τα οποία έχει μελετήσει συστηματικά, επιχειρεί να εισαγάγει τον αναγνώστη στην ταραγμένη εποχή του σταλινισμού. Το πετυχαίνει παραθέτοντας πληθώρα αδιάσειστων στοιχείων για να τεκμηριώσει την άποψή του σχετικά με το κράτος ζόφου το οποίο είχε δημιουργήσει ο άξεστος γιος του τσαγκάρη και παρ' ολίγον παπάς, από τη Γεωργία, που σφετερίστηκε τους αγώνες των συντρόφων του μα κυρίως του ρωσικού λαού για να εγκαθιδρύσει μια στυγνή και απάνθρωπη δικτατορία. Ξέρουμε πως ο Στάλιν δεν εξολόθρευσε μόνο εκείνους που απειλούσαν την παντοκρατορία του παραχαράσσοντας την Ιστορία για να προβάλει τα δικά του «κατορθώματα» αλλά εξόντωσε και πολλούς κοντινούς ή μακρινούς συγγενείς του: η πρώτη γυναίκα του πέθανε άγνωστο πώς, ο γιος του, ο Γιάκοφ, αυτοκτόνησε, ο άλλος γιος του, ο Βασίλι, τέλειωσε τις ημέρες του αλκοολικός, η Ναντέζντα, η δεύτερη γυναίκα του, αυτοκτόνησε με πιστόλι ή την πυροβόλησαν, ο μεγάλος αδελφός της, ο Πάβελ, δολοφονήθηκε την περίοδο των μεγάλων εκκαθαρίσεων, ο μικρός αδελφός, ο Φιόντορ, παραφρόνησε, η αδελφή της, η Αννα, καταδικάστηκε σε δεκαετή απομόνωση και τρελάθηκε και αυτή, ο Αλεξάντρ, ο αδελφός της πρώτης του γυναίκας, εκτελέστηκε, η γυναίκα του Μαρία εκτελέστηκε επίσης, ο γιος τους εξορίστηκε σε κρατικό ορφανοτροφείο για τα παιδιά των «εχθρών του κράτους», η κουνιάδα του Μαρία πέθανε μυστηριωδώς στη φυλακή. Τέλος, η κόρη του Σβετλάνα ­ στην αυτοβιογραφία της γράφει πως ο πατέρας της την έσυρε από τα μαλλιά σε ένα δωμάτιο με τους ισχυρότερους άνδρες της Ρωσίας και την ανάγκασε να χορέψει μαζί τους υπό τους ήχους δίσκου γραμμοφώνου και με τη συνοδεία σκυλιών που γάβγιζαν ­ δραπέτευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Είναι φανερό ότι ο συγγραφέας έχει γράψει ένα μυθιστόρημα για τον Στάλιν. Ωστόσο δεν προσπαθεί απλώς να κινδυνολογήσει επισείοντας την απειλή ενός νέου «ερυθρού δικτάτορα» (με δεδομένη την ύπαρξη μερικών εκατομμυρίων νοσταλγών του, ψηφοφόρων του κόμματος του Γκενάντι Ζιουγκάνοφ), μα θέλει να φωτίσει εκείνη τη σκοτεινή περίοδο της ρωσικής ιστορίας. Στον σωρό των αρνητικών ηρώων ξεχωρίζει και μερικούς θετικούς: τον ταγματάρχη της μυστικής αστυνομίας Σουβάριν, ο οποίος, μολονότι κακοπληρωμένος, επιστρέφει τα κατασχεμένα δολάρια στην κάτοχό τους, τη Ζινάιντα, ή τον πρώην καθηγητή του μαρξισμού, ήδη άνεργο, που πετάει στο πάτωμα τα χρήματα της δωροδοκίας. Εξάλλου το μυθιστόρημα, εκτός από το ­ κάπως υπερβολικό ­ συγγραφικό εύρημα του μυστικού που κρύβεται στο δάσος του Αρχάγγελου, στηρίζεται και στην αγάπη, στην ανομολόγητη αγάπη του πατέρα προς την κόρη και της κόρης προς τον πατέρα ­ οι ήρωές του δεν είναι μονοδιάστατοι.

Εν πάση περιπτώσει Το μυστικό του Αρχάγγελου είναι ένα εφιαλτικό ταξίδι στο παρελθόν μιας χώρας που ήταν κάποτε φάρος για τους ενδεείς και τους αδικημένους της γης και σήμερα είναι ένας τόπος ρημαγμένος.

Φίλιππος Φιλίππου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 17-12-2000