Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης

ΚΡΙΤΙΚΗ





Οι Έλληνες των χωρών της Ρωσίας και της πρώην ΕΣΣΔ απάρτιζαν ανέκαθεν ένα από τα πολυπληθέστερα κομμάτια της (νεο)ελληνικής Διασποράς: 207.114 κάτοικοι της Ρωσικής Αυτοκρατορίας είχαν δηλώσει εθνικότητα ελληνική κατά την απογραφή του 1897 ­ χώρια εκείνοι που κωλύονταν. Το ελληνικό στοιχείο των «ρωσικών» χωρών συνιστούσε στα τέλη του 19ου αιώνα τη μεγαλύτερη συγκέντρωση Ελλήνων έξω από την ελλαδική και την οθωμανική επικράτεια (η αριθμητική υπεροχή ανατράπηκε μόλις τον 20ό αιώνα υπέρ των ελλήνων μεταναστών στις ΗΠΑ). Η εσχάτη σοβιετική απογραφή, τέλος, έδωσε 358.068 κατοίκους της ΕΣΣΔ με εθνικότητα ελληνική.

Δεν είναι απορίας άξιον που η ιστορία των Ελλήνων της ΕΣΣΔ δεν έχει ολοκληρωθεί αν σκεφθούμε τη σχέση των κυβερνήσεών μας με το σοσιαλιστικό στρατόπεδο αφενός και τις αποθαρρυντικές συνθήκες που συναντούσαν οι εκεί Έλληνες (δυσκολίες πρόσβασης στα κρατικά σοβιετικά αρχεία κ.τ.ό.) όποτε ψαχούλευαν την ιστορία τους. Ασφαλώς σχετικές μελέτες για τις ελληνορωσικές πολιτικές και πολιτιστικές σχέσεις έχουν δημοσιευθεί, κατά κανόνα όμως αφορούν τους Έλληνες του 18ου και του πρώτου μισού του 19ου αιώνα. Η παρασιώπηση άρχισε να λιγοστεύει με την «περεστρόικα», που άνοιξε τον δρόμο και για την εντατικότερη επαφή του εθνικού κέντρου με τους Έλληνες της διαλυόμενης ΕΣΣΔ και της διαδόχου Κοινοπολιτείας των Ανεξαρτήτων Κρατών (ΚΑΚ). Η πύκνωση των σχέσεων ξεκίνησε με πρωτοβουλίες μιας σχετικά ευαισθητοποιημένης μερίδας της ελλαδικής κοινής γνώμης και ακολούθησαν θετικές ενέργειες των ελληνικών κυβερνήσεων, που αντελήφθησαν πλήρως ότι έπρεπε να βοηθήσουν τους Έλληνες της ΚΑΚ. Κάπως έτσι είδαμε και ακούσαμε πολλές επιστημονικές εκδηλώσεις που αποσκοπούσαν στην καλύτερη γνωριμία του ελλαδικού κοινού με τους ομογενείς της πρώην ΕΣΣΔ.

Στα πλαίσια της πρόσφατης δραστηριοποίησης εγγράφεται και το βιβλίο που επιμελήθηκε ο καθηγητής της Νεότερης Ιστορίας στο ΑΠΘ κ. Ιωάννης Χασιώτης. Πρόκειται για έρευνα υποστηριγμένη από τη Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού που κατ' αρχήν απέβλεπε να καταγράψει τα κυριότερα μεταναστευτικά ρεύματα προς τις ρωσικές χώρες κατά τον 20ό αιώνα· στην πορεία, ωστόσο, εκτάθηκε χρονικά και θεματικά, με αποτέλεσμα να περιλάβει και τις εσωτερικές μετοικεσίες των σοβιετικών Ελλήνων (εκούσιες και ακούσιες), τις αλλεπάλληλες «παλιννοστήσεις» τους προς την Ελλάδα καθώς και τις δημογραφικές αλλαγές του ελληνικού στοιχείου από τις αρχές του 19ου αιώνα ως τις ημέρες μας. Τρία, εξάλλου, συνοπτικά κεφάλαια καλύπτουν δίκην εισαγωγής τις προγενέστερες εγκατοικήσεις Ελλήνων στη Ρωσία (15ος ως 18ος αι.). Το βιβλίο περιέχει και ορισμένα ζουμερά, σύντομα μολοντούτο, κεφάλαια αφιερωμένα στην κοινωνική συγκρότηση και στην ιδεολογία των εκεί Ελλήνων και στις πολιτικές που άσκησε κατά καιρούς το τσαρικό και το σοβιετικό καθεστώς έναντι των μη σλαβικών εθνικοτήτων ­ της ελληνικής ιδιαίτερα.

Γεωγραφικά η έρευνα έχει εστιασθεί στη συγκριτικώς ισχυρότερη (και άρα δημογραφικώς κρισιμότερη) ελληνική παρουσία στη Ν. Ουκρανία, στη Ν. Ρωσία, στον μυθοφίλητο Καύκασο και στην Υπερκαυκασία. Τρεις ειδήμονες διεξήγαγαν την έρευνα (1991 ως 1997). Ο κ. Χασιώτης έγραψε την ιστοριογραφική θεώρηση και την «προϊστορία» των ελληνικών μετοικεσιών. Κυρίως είχε τη γενική επιμέλεια της έκδοσης με τη συνεργία της κυρίας Α. Ξανθοπούλου - Κυριακού και του κ. Βλ. Αγτζίδη. Το πυκνογραμμένο πόνημα σύγκειται από 8 προεπαναστατικά και 15 (μετα)σοβιετικά κεφάλαια. Έχουμε 33 σελίδες γεωργιανής, ουκρανικής, ρωσικής, ελληνικής και δυτικής βιβλιογραφίας. Αξιοποιήθηκαν ανέκδοτες πηγές ελληνικών, ξένων και επιτόπιων αρχείων. Στις 44 σελίδες του Παραρτήματος παρουσιάζονται 32 πίνακες με λεπτομερέστατα στοιχεία για τις μετακινήσεις, τον βιοπορισμό, τη γλωσσομάθεια κλπ. των εκεί Ελλήνων από τον 16ο ως τον 20ό αιώνα (για τους πίνακες συνέδραμε και η κυρία Μ. Α. Αρατζιόνι της Ουκρανικής Ακαδημίας Επιστημών). Επιτάσσονται διαγράμματα, χάρτες, φωτογραφίες, περιλήψεις στα ελληνικά, αγγλικά και ρωσικά και τα απαραίτητα ευρετήρια.

Ο αναγνώστης εντυπωσιάζεται αμέσως από τον πλούτο του υλικού που χρησιμοποιήθηκε. Η κυρία Ξανθοπούλου αρύσθηκε από τα ελληνικά και ξένα αρχεία και επιπλέον έκαμε επιτόπιες έρευνες (στη Γεωργία ιδίως) για να εκθέσει τις μετοικεσίες των Ελλήνων του Πόντου προς τον Καύκασο από τα τέλη του 18ου αι. ως τον Πρώτο Πόλεμο, ενώ η ίδια αναδιφεί στις προσπάθειες των εκεί Ελλήνων να οργανωθούν στη διάρκεια του πρώτου και αβέβαιου χρόνου της Επανάστασης (1917-1918) και παρουσιάζει την ιστορία του ελληνικού Τύπου της προεπαναστατικής Ρωσίας (1905-1917). Ο κ. Αγτζίδης αξιοποιεί γραπτές πηγές και όγκο στοματικής παράδοσης για να καταγράψει τις συνθήκες ζωής των εκεί Ελλήνων κατά την περίοδο του Λένιν και του Στάλιν, καθώς και τις μεταπτώσεις από τη «φιλελεύθερη παρένθεση» του Χρουστσόφ (1956-1964) ως την μπρεζνιεφική στασιμότητα (1964-1982). Ο τελευταίος διερευνά και τις πρώτες «παλιννοστήσεις» στις δεκαετίες 1920 και 1930 και άλλα συναφή.

Το βιβλίο είναι συστηματική και πολύμοχθη επιστημονική έρευνα που σίγουρα θα συστήνεται ως έργο αναφοράς για τους μελλοντικούς αναγνώστες και μελετητές όχι μόνο των Ελλήνων της Ρωσίας και της πρώην ΕΣΣΔ μα και της συλλήβδην ελληνικής Διασποράς.

Μίμης Σουλιώτης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 12-04-1998