Όταν ο Νίκος Καζαντζάκης συνάντησε τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη

Αγαπώ τους ηττημένους. Γιατί οι ηττημένοι είναι οι αληθινοί νικητές. Κι όχι, τούτο δεν είναι αντίφαση. Γιατί μόνο οι ηττημένοι, μονάχα εκείνοι, γνωρίζουν καλά πως η ουσία όλη βρίσκεται στον αγώνα και όχι στο αποτέλεσμα. Και στ’ αλήθεια, μόνο εκείνοι που τολμούν να σταυρωθούν, μονάχα εκείνοι που αφήνονται εκούσια ν’ ανέβουν στο Σταυρό, θα γνωρίσουν και Ανάσταση. Γιατί ο άνθρωπος που αγωνίζεται –ακόμη κι αν χάσει– είναι ήδη νικητής. Κι ίσως να ξαφνιάζει τούτη η απρόσμενη συνάντηση των δύο κορυφαίων –μια συμβολική συνάντηση του κυρ Αλέξανδρου με τον μεγάλο Κρητικό– στο νοερό κόσμο του ιδεατού. Και τούτο, επειδή μας έμαθαν να τους βλέπουμε «αλλιώς». «Άγιος των γραμμάτων» ο ένας, «Μέγας αιρετικός» ο άλλος.

Κι όμως. Και οι δύο υπήρξαν και υπάρχουν πάντα τόσο όμοια αδελφωμένοι, μέσα στην ιδιαιτερότητά τους. Ο κυρ Αλέξανδρος είναι εικόνα βυζαντινή, ξεχασμένη σε θερινό ξωκκλήσι ή σε κάποιο απόμερο εκκλησάκι στη στροφή του δρόμου, για να θυμίζει εκείνους που έφυγαν τόσο άδικα και απρόσμενα… Το μεγαλείο και η μεγαλοσύνη του είναι πως γιγαντώνει τα μικρά και κάνει τα ελάχιστα, μεγάλα. Ο Καζαντζάκης, από την άλλη, ο φλεγόμενος Κρητικός, μηδενίζει τα πάντα για να ξεκινήσει με ανυπέρβλητο ηρωισμό και πάλι από την αρχή. Ένα ταξίδι, λοιπόν, στην ανυπότακτη σκέψη του μεγάλου Κρητικού, μα και του μεγάλου Σκιαθίτη, που επέλεξε εκούσια να ζήσει ως ελάχιστος. Ο Καζαντζάκης κραυγάζει για Θεό, παλεύει για Θεό, ενώ ο κυρ Αλέξανδρος του ψιθυρίζει ερωτικά, καθώς η δική του η κραυγή είναι καλά κρυμμένη μέσα στη σιωπή.

Φάροι φωτοδότες που μετουσίωσαν το σκοτάδι σε φως και άγγιξαν την εσώτατη ουσία. Καθαγίασαν τους ανθρώπους. Δικαίωσαν τους ταπεινούς και τους μεταμόρφωσαν μέσα στο καμίνι της μεγάλης τους Τέχνης. Ένα ταξίδι στην Κρήτη, ένα ταξίδι στη Σκιάθο, ένα ταξίδι στην Ελλάδα και στην οικουμένη, μα πάντα με τον ίδιο προορισμό, την πολυπόθητη Ιθάκη. Γιατί και στους δύο αυτούς «ηττημένους νικητές» υπάρχει και κυριαρχεί πάντα το ταξίδι. Αυτό είναι το ποθητό ζητούμενο. Η Ιθάκη που δίνει την όλη ομορφιά.