Ανθολόγιο Οδύσσειας (ΣΕΤ τριών τόμων)

Η μετάφραση ενός ποιητικού έργου είναι στην ουσία μια διπλή ποιητική πράξη. Η πρώτη, να αντιλαμβάνεται κανείς αυτό που λέει και αυτό που εννοεί ο ποιητής. Επίσης, με ποιούς τρόπους το λέει και γιατί επιλέγει τους τρόπους αυτούς. Με άλλα λόγια, να ταυτίζεται με τον ποιητή την ώρα που δημιουργεί. Η δεύτερη, να αναπαράγει με πιστότητα και ακρίβεια, αλλά και με ανάλογους τρόπους, το συντελεσμένο ποιητικό γεγονός του πρωτοτύπου. Να αναπαράγει δηλαδή στο δικό του μεταφρα­στικό ιδίωμα τον ποιητικό κόσμο, και τον ποιητικό τρόπο, ενός άλλου δημιουργού. Πράξη απόλυτα δεσμευτική, και δύσκολη, σε σχέση με την ελευθερία, και την άνεση, της πρωτότυπης γραφής. Δυσκολία η οποία πολλαπλασιάζεται όταν όλα αυτά πρέπει να συναιρεθούν σε ένα • Η μετάφραση ενός αρχαίου ποιητικού έργου είναι παράλληλα μια διπλή γλωσσική πράξη. Η πρώτη, να έχει κανείς βαθειά γνώση του αρχαίου ιδιώματος, του λεκτικού, της δομής, του τυπικού. Κυρίως, να μπορεί να παρακολουθεί, και να ανιχνεύει, την εσωτερική κίνηση και λειτουργία του. Η δεύτερη, να έχει επίσης βαθειά γνώση, και αίσθηση, του νεοελληνικού ιδιώματος. Και εδώ, να μπορεί να παρακολουθεί, και να επεξεργάζεται, τη ζωντανή δομή και λειτουργία του, καθώς μάλιστα πρόκειται για ιδίωμα ανοικτό και κινούμενο (και από την άποψη αυτή ιδεώδες για ενδογλωσσική μετάφραση). Χωρίς την διπλή αυτή αίσθηση, και πράξη, δεν μπορεί να υπάρξει μεταφραστικό εγχείρημα με την αναγκαία πληρότητα και επάρκεια • Η μετάφραση ενός αρχαίου αφηγηματικού ποιητικού έργου απαιτεί επιπλέον μιαν άλλη, ειδική και ουσιώδη, ιδιότητα. Να μπορεί κανείς να αφουγκράζεται, πίσω από τον γραπτό, την αιχμή και την κίνηση ενός προφορικού λόγου. Ενός λόγου ζωντανού και εκφωνητικού με συγκεκριμένο ακουστικό ύφος και ανάλογη ηχητική εκφορά. Στοιχεία τα οποία πρέπει να αναπαράγονται, ως δυναμικά εμβλήματα του αρχαίου εκφωνητικού κειμένου, και στο νεοελληνικό. Του οποίου επίσης πρέπει να υπάρχει ισχυρή ηχητική και ακουστική αίσθηση. Χωρίς και εδώ την διπλή αυτή δυνατότητα δεν μπορεί να υπάρξει (μεταφρασμένο) νεοελληνικό κείμενο σε στοιχειώδη αντιστοιχία με το (μεταφραζόμενο) αφηγηματικό και εκφωνητικό αρχαίο.

Ό,τι προέχει σε μια μετάφραση ενός αρχαίου ποιητικού κειμένου είναι πρωτίστως ο χαρακτήρας της. Ο οποίος πρέπει να αποτελεί, σε κάθε περίπτωση, και στόχο και προϋπόθεση. Το γνωστό δίλημμα «φιλολογική» ή «λογοτεχνική» είναι στην ουσία ψευδώνυμο και ατελέσφορο. Γιατί, για όσους το θέτουν, η μία υπονοεί καταναγκασμό και η άλλη ασυδοσία. Η μετάφραση είναι (πρέπει να είναι) μία. Στην οποία να συναιρούνται και η φιλολογική και η λογοτεχνική ιδιότητα. Καμιά μετάφραση δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την αναγκαία φιλολογική ακρίβεια και πιστότητα. Διαφορετικά, ολισθαίνει στη διασκευή, κάποτε και στην παραχάραξη (τουλάχιστον στα σημεία). Εδώ πρέπει να προστεθούν ακόμη η ενάργεια, η σαφήνεια, η αμεσότητα. Από την άλλη, καμιά μετάφραση αρχαίου ποιητικού κειμένου δεν μπορεί επίσης να υπάρξει χωρίς την αύρα της λογοτεχνικής αποτύπωσης. Χωρίς δηλαδή την ένδυση της έννοιας, και της διάνοιας, του κειμένου με αδρούς λογοτεχνικούς εκφραστικούς τρόπους, λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσματικούς. Η σύζευξη και η συζυγία ακριβώς αυτή συνθέτουν, στην πράξη, τον ιδιόσημο χαρακτήρα του οποιουδήποτε μεταφραστικού εγχειρήματος • Ό,τι προσδιορίζει περισσότερο τη μετάφραση ενός αρχαίου ποιητικού κειμένου είναι κυρίως το γλωσσικό της ιδίωμα, το λεκτικό και το ύφος της. Το νεοελληνικό μεταφραστικό ιδίωμα πρέπει να υποστηρίζει, και να υπηρετεί, το πρωτότυπο, όχι να το χρησιμοποιεί για αλλότριους σκοπούς και στόχους. Ιδεολογικούς και δημοτικιστικούς, όπως παλαιότερα, ιδιοπροσωπικούς και ιδιοποιητικούς, όπως συχνά σήμερα. Εδώ ισχύει (πρέπει να ισχύει) το αξίωμα: η μετάφραση για τη μετάφραση. Θέση και πρακτική η οποία επιτρέπει την περισσότερο αποτελεσματική και ευθύβολη επικοινωνία με το πρωτότυπο. Στο πλαίσιο ακριβώς αυτό κρίνεται αναγκαίο γλωσσικό ιδίωμα, στο οποίο να συναιρείται η υποκειμενική άρθρωση με την περιρρέουσα, και αντικειμενική, γλωσσική αίσθηση. Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει εδώ το μεταφραστικό Εγώ να μετατρέπεται, συχνά μάλιστα αυτάρεσκα, από υποκείμενο σε υπερκείμενο. Η μετάφραση υπηρετεί ανάγκες ενός κλειστού καιρού και χρόνου, και από την άποψη αυτή φέρνει εγγενώς το στίγμα του πεπερασμένου. Σπάνια, και ανάλογα με τις δυνάμεις που εγκλείει, μπορεί να υπερβεί τον ιστορικό χρόνο και να αποκτήσει διάρκεια. Χωρίς τη συνείδηση αυτή και χωρίς αντικειμενικό γλωσσικό περίβλημα η μετάφραση καταλήγει σε ερμητισμό και γίνεται αυτοσκοπός • Ό,τι χρωματίζει ιδιαίτερα μια μετάφραση είναι προπάντων οι μεταφραστικές θέσεις στα επιμέρους ζητήματα. Ειδικά για αρχαίο ποιητικό κείμενο, οι θέσεις στα κύρια ονόματα, στα επίθετα, στα μόρια (πολύσημα, ενεργά στοιχεία του αρχαίου ποιητικού λόγου), και σε πολλά άλλα σχετικά. Θέσεις οι οποίες πρέπει να είναι σύμφυτες με τον χαρακτήρα και, κυρίως, με το οικείο μεταφραστικό ιδίωμα. Να εντάσσονται δηλαδή, με φαντασία και τόλμη, στο συγχρονικό εκφραστικό περιβάλλον, χωρίς να βιάζουν την εκφορά και την ιδιοσημία των αρχετύπων. Με δυνατότητες μάλιστα εδώ εμπλουτισμού του μεταφραστικού νεοελληνικού λόγου και από αυτούσιο υλικό του πρωτοτύπου. Παρόμοιες λύσεις, δραστικά επεξεργασμένες, διευκολύνονται από την εκφραστική συγγένεια των δύο ιδιωμάτων και εμπλουτίζουν καίρια τη σύγχρονη μεταφραστική εμπειρία. Από την άποψη αυτή, η μετάφραση γίνεται, και στην περίπτωση αυτή, μια πρωτότυπη δημιουργική πράξη.

Η παρούσα μετάφραση της Οδύσσειας έχει την αιχμή της στους προηγούμενους γενικούς αφορισμούς. (1) Στην πράξη, το πρώτο ήταν η επινόηση μιας γενικής εκφραστικής φόρμας που να συνδυάζει τη φιλολογική ακρίβεια και πιστότητα με την ποιητική αποτύπωση. Επίσης, η επινόηση ενός ρυθμικού εκφραστικού σχήματος, το οποίο να ανταποκρίνεται ταυτόχρονα στο αντίστοιχο του πρωτοτύπου και ενός σύγχρονου γραπτού - προφορικού νεοελληνικού λόγου. Δηλαδή, η απόδοση της έννοιας, και της διάνοιας, του κειμένου με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια και πιστότητα, λεκτική και μεταφορική, αλλά και με τρόπο ποιητικό, κυρίως ρυθμικό, αφού η Οδύσσεια είναι ποίημα αφηγηματικό και περιγραφικό, πάνω απ’ όλα ποίημα προφορικό. Ο διπλός αυτός στόχος (πιστότητα με ποιητική αποτύπωση και σύστοιχο ρυθμικό σχήμα) προβάλλει κυρίαρχος σε όλο το μεταφραστικό εγχείρημα. (2) Το δεύτερο ήταν η επιλογή ενός λεκτικού που να εκφράζει τον έντεχνο ποιητικό λόγο του πρωτοτύπου, αλλά και το σύγχρονο γλωσσικό και ποιητικό αίσθημα. Με ύφος επίσης ταυτόσημο, χωρίς επιπλέον παλαιότροπες ανακυκλώσεις και χωρίς σήματα πεποιημένης λογοτεχνικότητας. Γλώσσα και ύφος απέβλεπαν εδώ στο να δοθεί μια μετάφραση συγχρονική, άμεση, «κοινή». Ιδιαίτερα αποτελεσματική υπήρξε, στο σημείο αυτό, η ριζοσπαστική χρήση αντίστοιχου υλικού από το ίδιο το πρωτότυπο. Υλικό το οποίο υπηρετεί, πέρα από τον παράλληλο στόχο της ποιητικής και (μετα)φραστικής εγγύτητας, και τον ειδικό στόχο ενός συγκεκριμένου ύφους. Ο μεταφραστικός αυτός λόγος (με ύφος και γλώσσα κοινή) είναι επίσης διακριτός παντού σε όλο το σώμα της μετάφρασης. (3) Το τρίτο ήταν οι επιμέρους μεταφραστικοί τρόποι. Δηλαδή οι τρόποι χειρισμού των κυρίων ονομάτων, των επιθέτων, των ιδιόσημων μορίων, και άλλων ειδικών εκφραστικών μέσων, όπως ο διασκελισμός, οι λογότυποι, οι ολοκληρωμένοι στίχοι. Η αντιμετώπιση των επιμέρους αυτών θεμάτων στοιχείται και υποτάσσεται στους προηγούμενους γενικούς μεταφραστικούς στόχους. Ωστόσο, και το κάθε επιμέρους δεδομένο διατηρεί τη δική του αυτόνομη αντιμετώπιση, η οποία δεν είναι μόνο αποκλειστικά γλωσσική, αλλά συχνά και ηχητική, ρυθμική, γενικότερα εκφραστική. Έτσι, τα κύρια ονόματα παραμένουν, ως επί το πλείστον, στην αυθεντική οδυσσειακή τους εκφορά. Αντίθετα, τα επίθετα, άλλοτε υιοθετούνται αυτούσια, άλλοτε μεταποιούνται, άλλοτε συστοιχούνται απολύτως με νεοελληνικά, και άλλοτε αποδίδονται περιφραστικά. Τα πολυποίκιλα ομηρικά μόρια (και επιρρήματα) αντιμετωπίζονται, και μεταφράζονται, ως ενεργοί εκφραστικοί σπόνδυλοι, όπως ακριβώς δρουν και στο πρωτότυπο. Ο διασκελισμός, ιδιαίτερα έντεχνο εκφραστικό στοιχείο της ομηρικής αφηγηματικότητας, διατηρείται παντού στη μετάφραση, και μάλιστα μονολεκτικός όπως συνήθως στο πρωτότυπο (είτε ως ουσιαστικό, είτε ως επίθετο, είτε ως ρήμα). Οι λογότυποι, έντονα σημειολογικοί και ρυθμικοί στην πρωτότυπη εκφορά, αποδίδονται με τον ίδιο εξίσου σημειολογικό και ρυθμικό τρόπο. Οι αυτόνομοι και ολοκληρωμένοι στίχοι (οι «απηρτισμένοι» κατά την γνωστή παλαιότερη ορολογία), αφηγηματική συνήθως περιεκτική κατακλείδα στο προωτότυπο, αποδίδονται επίσης παντού, χωρίς καμιάν εξαίρεση, το ίδιο ολοκληρωμένοι και απηρτισμένοι, και μάλιστα στον ρυθμικό βηματισμό της αρχαίας εκφοράς. Τέλος, διατηρούνται ακόμη και πολλά άλλα ιδιότεχνα και χαρακτηριστικά εκφραστικά σχήματα του πρωτοτύπου, συνηχήσεις, παρηχήσεις, ρυθμική απόδοση εικόνων και νοημάτων (συχνά αναπαιστική) και πολλά άλλα. Το πλέγμα των ειδικών αυτών μεταφραστικών εφαρμογών αποτελεί ειδοποιό στίγμα του σύνολου μεταφραστικού εγχειρήματος.

[. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .]
Η μετάφραση, όπως παρουσιάζεται εδώ ολοκληρωμένη, έγινε σε δύο μεγάλες χρονικές περιόδους, και με μεγάλη επίσης χρονική απόσταση μεταξύ τους. Κατά την πρώτη (1992-1997) μεταφράστηκαν οι επτά πρώτες Ραψωδίες (α - η) και κατά τη δεύτερη (2010-2015) οι υπόλοιπες δέκα επτά (θ - ω). Η αρχή της όλης μετάφρασης έγινε, όπως άλλωστε και στην περίπτωση του Κακριδή και του Μαρωνίτη, από τη Ραψωδία ε, και μάλιστα με αφορμή τη συγκεκριμένη του τελευταίου που μόλις τότε είχε κυκλοφορήσει (1988). Η Ραψωδία ε πλήρης, με δύο ακόμη αποσπάσματα (Ραψ. ζ, στ. 149-85, και Ραψ. η, στ. 78-132), έχει ήδη δημοσιευθεί (Αθήνα 2007) ως ενδεικτική δοκιμή με Προλεγόμενα, Επιλεγόμενα, και πλούσια ειδικά Σχόλια. Η μετάφραση εκεί, όπως και εδώ στην ολοκληρωμένη της μορφή, δημοσιεύεται (αντίθετα από τη συνήθη πρακτική) σε αντιστοιχία με το αρχαίο κείμενο (από την έγκυρη ιστορική έκδοση του Th. W. Allen, 91962) και σε απόλυτη παραλληλία Ραψωδιών και Στίχων. Η οριστική εδώ έκδοση συνοδεύεται επίσης από πλούσια ειδικά Σχόλια, αποκλειστικά φιλολογικά και ερμηνευτικά (και σε όλες γενικά τις Ραψ. α - ω). Σ’ αυτά σχολιάζονται και υποστηρίζονται οι διαφορετικές νοηματικές προσεγγίσεις σε πολλά χωρία, η καινότροπη απόδοση σε άλλα, ακόμη πολλές νέες εκφορές σε προσωνυμικά κυρίων ονομάτων, σε κλασικούς λογότυπους, και άλλα σχετικά. Στα Σχόλια αυτά παρατίθενται (για άμεση παραβολή και σύγκριση) και οι σχετικές αποδόσεις από τρεις, τουλάχιστον, νεοελληνικές μεταφράσεις της Οδύσσειας, οι οποίες και προκρίθηκαν ως οι πιο αξιομνημόνευτες για συγκεκριμένους λόγους: του Πολυλά, επειδή είναι η πρώτη και πηγή σε πολλά για τους μεταγενέστερους· του Κακριδή, επειδή παραμένει πάντοτε αναντικατάστατη για τη φιλολογική ερμηνευτική της επάρκεια (παρά την σε πολλά διαφορετική απόδοση στην παρούσα εδώ μετάφραση)· του Μαρωνίτη, επειδή είναι η πιο σύγχρονη και αυτή με τις μεγαλύτερες αξιώσεις σήμερα (γι’ αυτό και ο διάλογος μαζί της είναι περισσότερο συχνός και δραστικός). Από τις παραθέσεις αυτές, αλλά και από τη γενικότερη (τώρα πια) παραβολή και σύγκριση, επιβεβαιώνεται η καταλυτική (και καθοδηγητική) επιρροή της μετάφρασης του Κακριδή στον Μαρωνίτη. Ο οποίος υιοθετεί ή μεταποιεί («μεταφράζει») πολλά, πάρα πολλά, από τον Κακριδή, όχι μόνο στο γενικότερο λεκτικό και νοηματικό πεδίο (υιοθετεί ακόμη και τις τυχόν ερμηνευτικές αστοχίες του Κακριδή), αλλά και σε άλλα δευτερεύοντα (στη μεταφραστική δομή, στην παραγράφωση, στη στίξη). Τα Σχόλια αυτά κρίθηκαν αναγκαία, αφενός για την ορθή «ανάγνωση» της συγκεκριμένης νεοελληνικής απόδοσης, αλλά και γιατί αιτιολογούν (με τη μέθοδο συχνά του «ομηρίζειν», δηλαδή με στοιχεία από το ίδιο το ομηρικό Κείμενο) τη νέα ερμηνευτική επαναπροσέγγιση πολλών αμφίσημων νοηματικά χωρίων, ενισχύοντας, και ολοκληρώνοντας παράλληλα, τον ιδιόσημο χαρακτήρα της παρούσας Έκδοσης. Από την άποψη αυτή, τα Σχόλια θα πρέπει να αξιολογηθούν αναμφισβήτητα όσο και η μετάφραση. Πρέπει να σημειωθεί ακόμη ότι ταυτόχρονα με την πλήρη, ολοκληρωμένη έκδοση έχει πραγματοποιηθεί (και κυκλοφορεί) και μια δεύτερη, περισσότερο χρηστική, η ιδέα της οποίας γεννήθηκε με την έναρξη της όλης μετάφρασης (1992). Πρόκειται για Εκλογή - Ανθολόγιο (με τον ενδεικτικό τίτλο «Ανθολόγιο Οδύσσειας») με τα πιο χαρακτηριστικά Αποσπάσματα (101 συνολικά) από ολόκληρη την Οδύσσεια (Ραψωδίες α - ω) και ειδικούς, πεποιημένους υπέρτιτλους, και τα οποία είναι στην ουσία οι καθαυτό συνεκτικοί σπόνδυλοι του όλου επικού καμβά. Τα Μεταφρασμένα αυτά Αποσπάσματα συνοδεύονται επίσης από έναν δεύτερο ανεξάρτητο τόμο, στον οποίο καταχωρούνται τα αντίστοιχα Πρω­τότυπα Κείμενα (με τους ίδιους υπέρτιτλους). Η αυτοτελής αυτή παράθεση καθιστά τα ανθολογημένα Αποσπάσματα (Μεταφρασμένα και Πρωτότυπα) οιονεί αυθύπαρκτα ποιητικά σύνολα με αφηγηματική αυτοτέλεια και αυθύπαρκτο κάθε φορά αφηγηματικό ποιητικό κέντρο. Στο «Ανθολόγιο» επισυνάπτονται και πάλι Σχόλια, τα οποία όμως εδώ αναφέρονται αποκλειστικά στην αφηγηματική δομή, στην επική σύνθεση, στην εν γένει λογοτεχνικότητα του έπους, αλλά και στην ένταξη και ανάδειξη των ειδικών, επιλεγμένων Αποσπασμάτων.

Η μετάφραση έγινε (πρέπει δυστυχώς να ειπωθεί) απευθείας από το πρωτότυπο. Στη μεθοδολογία της εργασίας προβλεπόταν επίσης να μη ληφθούν υπόψη και οι παλαιότερες νεοελληνικές μεταφράσεις. Οι οποίες, έτσι κι αλλιώς, υπηρετούσαν άλλους στόχους (κυρίως ιδεολογικούς και δημοτικιστικούς). Βασική επιδίωξη ήταν να μείνει ανεπηρέαστη η οποιαδήποτε προσωπική προσέγγιση. Η καταρχήν πρόθεση ήταν να αποδοθεί το αρχαίο κείμενο σε κοινό (και πιστό) νοηματικό, ηχητικό και ρυθμικό νεοελληνικό ιδίωμα, όχι απλά περιγραφικό, και μέσα στα πλαίσια της μετάφρασης ενός ποιητικού αφηγηματικού έργου. Σε καμιά περίπτωση δεν υπήρξε πρόθεση να δημιουργηθεί, με βάση το αρχαίο, ένα ιδιόλεκτο «λογοτεχνικό» κείμενο, το οποίο μάλιστα να διεκδικεί την ένταξή του, με συγκεκριμένους τρόπους, μέσα στη γενικότερη νεοελληνική λογοτεχνική παράδοση. Ένας τέτοιος στόχος θα νόθευε, αναμφισβήτητα, την καθαρή και ευθύβολη επικοινωνία με το πρωτότυπο. Κατά τη μετάφραση, η ομηρική Οδύσσεια αντιμετωπίσθηκε, ευθύς εξαρχής, όχι απλά ως γραπτό, αλλά κυρίως ως προφορικό, δηλαδή ως κινούμενο και εκφωνούμενο (ραψωδικό και απαγγελτικό) κείμενο. Παράλληλα, και γι’ αυτόν τον λόγο, έγινε προσπάθεια η μετάφραση να πραγματοποιηθεί χωρίς καθόλου να αναδομηθεί το αρχαίο κείμενο (στους στίχους, αλλά και στη σειρά των λέξεων, όσο ήταν δυνατό). Από τα πρώτα ήδη πειράματα έγινε γρήγορα αντιληπτό ότι είχαμε ένα καθαρά αυτόνομο νεοελληνικό κείμενο, το οποίο ήταν στην ουσία, από άλλη σκοπιά, το ίδιο το αρχαίο. Η ισοζυγία αυτή οφειλόταν στο ότι το αρχαίο αντιμετωπίσθηκε πρωτίστως ως προφορικός ήχος. Του οποίου ο απόηχος ήταν, απροσδόκητα, ο ίδιος προφορικός νεοελληνικός ήχος.

Η μετάφραση στο νεοελληνικό ιδίωμα ενός αρχαίου ποιητικού κειμένου είναι, αναμφισβήτητα, μια αυτόνομη δημιουργική, και εξίσου ποιητική, πράξη. Η οποία και αποτελεί, στην ουσία, προέκταση του πρωτοτύπου. Η προνομιακή ηχητική, ρυθμική και εκφραστική συγγένεια των δύο ιδιωμάτων, αρχαίου και νεοελληνικού, καθιστά ικανή μια τέτοια μετάφραση να υπερβαίνει, κατά πολύ, την απλή νοηματική απόδοση. Στην πράξη, γίνεται ένα δραστικό εργαλείο, με το οποίο μπορούν να γίνουν ορατοί, ευκολότερα, οι ποικίλοι εκφραστικοί και ποιητικοί τρόποι του πρωτοτύπου. Ωστόσο, οποιοδήποτε και αν είναι το εκφραστικό νεοελληνικό αποτύπωμα, η αντικατάσταση του πρωτοτύπου παραμένει ανέφικτη. Μια μετάφραση αρχαίου ποιητικού κειμένου υπάρχει μόνο δίπλα στο πρωτότυπο. Όχι επειδή έτσι δοκιμάζεται η αντοχή της, αλλά και επειδή έτσι λειτουργεί ως πραγματική προέκτασή του. Ο αρχαίος ποιητικός λόγος δεν είναι μόνο διδακτικός, είναι πρωτίστως λογοτεχνικός. Και όπως σε κάθε καλλιτεχνικό αποτύπωμα η οποιαδήποτε μεταφορά ή αναδημιουργία δεν αναιρεί, ούτε αντικαθιστά, και συνήθως δεν υπερβαίνει ποτέ την πρωτότυπη μορφή, έτσι και εδώ. Όσο αποτελεσματική και αν είναι μιά μετάφραση, το πρωτότυπο, το αρχαίο πρωτότυπο, παραμένει πάντοτε μοναδικό και αναντικατάστατο? στην ουσία δεν «μεταφράζεται».