0
Your Καλαθι
Ελληνική γλώσσα και δημοσιογραφικός λόγος
Θεωρητικές και ερευνητικές προσεγγίσεις
Περιγραφή
Με το βιβλίο αυτό επιχειρείται να δοθούν απαντήσεις σε ορισμένα από τα θέματα που αφορούν το δημοσιογραφικό λόγο. Στο πρώτο μέρος εξετάζονται η φύση και τα χαρακτηριστικά του δημοσιογραφικού λόγου γενικότερα και ειδικότερα του ελληνικού, με αναφορές στις λειτουργίες του, την τυπολογία και την παθολογία του. Στο δεύτερο μέρος θίγονται ορισμένα θέματα κοινωνιολογικού, παιδαγωγικού, γλωσσοφιλολογικού και πολιτικού περιεχομένου, όπου εξετάζονται οι σχέσεις και οι επιδράσεις του δημοσιογραφικού λόγου σε ορισμένους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας.
ΚΡΙΤΙΚΗ
Η αποσβολωτική κρίση του ποιητή Εζρα Πάουντ για τις Ιστορίες του Θουκυδίδη, ότι υπάγονται στη δημοσιογραφία και όχι (και) στη λογοτεχνία όπως έχει κατακυρωθεί, λ.χ., για τους φιλοσοφικούς, κατά τα άλλα, Διαλόγους του Πλάτωνα , είχε σκοπό να προφυλάξει τους σπουδαστές της λογοτεχνίας από σπατάλη χρόνου στις σελίδες του αρχαίου ιστορικού. Από τη ριψοκίνδυνη απόφανση του Πάουντ βγαίνει κερδισμένη η δημοσιογραφία: δεν θα ήταν και μικρό πράγμα να περιλάμβανε στις τάξεις της έναν Θουκυδίδη.
Για τη μεταγλώσσα της δημοσιογραφίας έχουν συγγράψει πολλοί, μόνο που «ως τα τέλη της δεκαετίας του 1970» αναλώθηκαν κυρίως στη διαμάχη καθαρεύουσας - δημοτικής, ενώ πρόσφατα ο δημοσιογραφικός λόγος (στο εξής: δ.λ.) «έγινε αντικείμενο επιστημονικής, αλλά και μη επιστημονικής, έρευνας». Ως πανεπιστημιακός ο κ. Χατζησαββίδης κέκτηται το τεκμήριο της περισσότερης αθωότητας ή της λιγότερης μεροληψίας, συγκριτικά με εκείνους που μπορεί να έχουν συγγράψει βιβλία χρησιμότατα σχετικώς, όντας ωστόσο οι ίδιοι δημοσιογράφοι. Εκείνος που είναι απέξω ή αυτός που είναι μέσα στον «χορό» κρίνει καλύτερα; Οριστική απάντηση δεν έχει δοθεί. Το συζητούμενο εγχειρίδιο, μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα στο είδος του, προσκαλεί σε μια γλωσσολογική (δηλαδή όχι εμπειρική, ούτε αμέθοδα κριτική, αλλά επιστημονική: περιγραφική και συστηματική) εξέταση του δ.λ.
Η τυπολογική κατάταξη, από τις προσφιλέστερες πτυχές του δ.λ. στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία, παρουσιάζεται εδώ με αξιώσεις πληρότητας. Κατ' αρχήν ο δ.λ. κατατάσσεται με το κριτήριο της προφορικότητας ή/και της εγγραμματοσύνης του: γραπτός· γραπτός που εκφέρεται ως προφορικός· γραπτός που εκφέρεται προφορικά και δίνει την εντύπωση προφορικού· γραπτός ως φορέας του προφορικού (λ.χ., απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις)· προφορικός λόγος προσχεδιασμένος και μη κ.ά. Γίνονται οι αναλύσεις και παρέχονται οι ορισμοί, καθώς και δύο σχετικοί πίνακες: στον πρώτο κατατάσσονται τα δέκα είδη του δ.λ. ανάλογα με τη βαθμίδα προφορικότητας ή εγγραμματοσύνης (λ.χ., οι ειδήσεις και τα τηλεκείμενα κατέχουν την υψηλότερη) και στον δεύτερο πίνακα τα γενικά είδη (ειδησεογραφικός λόγος, λόγος των τίτλων, λόγος των συνεντεύξεων κ.ά.): «στην τυπολογία αυτή δεν περιλαμβάνονται οι επιστολές αναγνωστών, οι γενικές πληροφορίες και οι λεζάντες, είδη τα οποία αποτελούν δημοσιογραφική ύλη, αλλά δεν αντιπροσωπεύουν τον δημοσιογραφικό ή μόνο τον δημοσιογραφικό λόγο».
Στη σχετική βιβλιογραφία του θέματος ο μελετητής διακρίνει δύο αδρές κατηγορίες: τα δημοσιεύματα της πρώτης είναι τα περισσότερα και έχουν «δεοντολογικό και συμβουλευτικό», ενώ τα ολιγάριθμα της δεύτερης «περιγραφικό» (δηλαδή επιστημονικό) χαρακτήρα.
Της δεοντολογικής κατηγορίας τα δημοσιεύματα κατατάσσονται στις εξής τρεις υποκατηγορίες: α) Δημοσιεύματα που επισημαίνουν ή και διορθώνουν γλωσσικά λάθη (ενδεικτικά: Γ. Τζαννετάκος, Λόγος ελληνικός στη δημοσιογραφία, Σπ. Λιναρδάτος, Ποιοι «δολοφονούν» την ελληνική, Δ. Νανούρης, Ρεπορτάζ από μάρμαρο κ.ά.), β) Δημοσιεύματα με κανόνες χρήσης του δημοσιογραφικού (αποκλειστικά) λόγου (π.χ., Δ. Ν. Μαρωνίτης, Εγκόλπιο της ορθής γραφής, Θ. Καρζής, Γλωσσικός οδηγός για δημοσιογράφους κ.ά.), γ) «Βιβλία - οδηγοί προς νέους δημοσιογράφους» [Λ. Κομίνης, Τα μυστικά της δημοσιογραφίας (εφαρμοσμένη δημοσιογραφία), Χρ. Πασαλάρης, Μια ζωή τίτλοι (πώς να γίνετε δημοσιογράφος), Μ. V. και Β. Charnley, Η τέχνη του ρεπορτάζ κ.ά.].
Τα «περιγραφικά» δημοσιεύματα για τον δημοσιογραφικό λόγο τριχοτομούνται στις εξής υποκατηγορίες: α) Εκείνα «στα οποία αναπτύσσεται θεωρητικός λόγος και εκτίθενται, μέσα από διεπιστημονικές προσεγγίσεις, στοιχεία ρητά και άρρητα που συγκροτούν τον δημοσιογραφικό λόγο» (ενδεικτικά: J. Fiske, Εισαγωγή στην επικοινωνία), β) Δημοσιεύματα «ιδεολογικοκριτικά» (Κ. Οικονόμου, Ο αθλητικός λόγος σε μια ημερήσια αθλητική εφημερίδα), γ) Δημοσιεύματα με «γλωσσολογική προσέγγιση» (Θ. Δίζελος, Γλώσσα και δημοσιογραφία).
Στο δεύτερο μέρος Θεωρητικές προσεγγίσεις διαβάζουμε ότι ο δ.λ. παράγεται και διακινείται ενέχοντας τις ακόλουθες, μεταξύ άλλων, προδιαγραφές: ανάμεσα στην «ηθικότητα και την ανηθικότητα» οι παραγωγοί και διαμορφωτές του δ.λ. επιλέγουν ασφαλώς την πρώτη, ανάμεσα όμως στην «υπιότητα και την τραχύτητα», «στη μετριοπάθεια και την οίηση», «τη νηφαλιότητα και τη ρητορεία» επιλέγουν τις δεύτερες, ενώ προκειμένου για την «αντικειμενικότητα και την υποκειμενικότητα» προτιμάται «μια ψευδο-αντικειμενικότητα»: «Η περιγραφή-παρουσίαση του γεγονότος, τόσο σε προεξαγγελτικό όσο και σε μεταεξαγγελτικό στάδιο, με λεξιλόγιο και φρασεολογία που τονίζουν το ανεπανάληπτο, το μοναδικό και ακόμη το πέραν του φαντασιακού, αποτελεί τη συνήθη πρακτική της σύνταξης του δ.λ., πρακτική που υπερτονίζει το αυτό και διχάζει το εγώ του δέκτη, συχνά και του πομπού».
Από το κεφάλαιο των Ερευνητικών προσεγγίσεων επισημαίνω τη «Ρητορική των τίτλων στον ελληνικό δ.λ.» (σελ. 105-121). Στον λήγοντα αιώνα ίσχυσαν τρία πρότυπα τιτλοφόρησης των δημοσιογραφικών κειμένων· με τον τίτλο: α) δίδεται η προέλευση της είδησης, π.χ. «Νέα από την Αμερική», β) η περίληψη του περιεχομένου και γ) ο τίτλος αποδίδει το περιεχόμενο «με ιδιαίτερα μορφολογικά στοιχεία και ευρηματικούς τρόπους» και προσιδιάζει στη σύγχρονη δημοσιογραφία, π.χ. «Ανω - κάτω χθες η Τούμπα».
Ποιες λειτουργίες επιτελεί ο δημοσιογραφικός τίτλος; Εκτός από την «κατευθυντική» (εκ μέρους του συντάκτη) και την «επιλεκτική» (εκ μέρους του αναγνώστη), που είναι αυτονόητες και πάντα παρούσες και υποστηρίζονται από τη «δελεαστική» λειτουργία (ο τίτλος ως δέλεαρ), έχουμε και την «περιληπτική» του περιεχομένου και την «ενισχυτική», με την οποία εμπεδώνονται οι αρχές και η «φυσιογνωμία του εντύπου», πράγμα που επιτυγχάνεται «με τα ιδιαίτερα μορφοσυντακτικά και ρητορικά σχήματα που υιοθετεί κάθε έντυπο και τα οποία το ξεχωρίζουν από άλλα ομοειδή».
Η διερεύνηση των τίτλων έγινε σε υλικό του 1995 παρμένο από τρεις καθημερινές εφημερίδες. Τα ευρήματά της συνοψίζονται σε χρηστικούς πίνακες. Πληροφορούμαστε, λ.χ., ότι το 68,3% των τίτλων είναι ρηματικοί και το 36,2% ονοματικοί, με συχνή κατά 65,5% την (δηλωμένη από τον συντάκτη και άλλοτε άρρητη) έλλειψη κάποιου όρου της πρότασής τους. Μαθαίνουμε επίσης ότι το ρητορικό σχήμα που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη συχνότητα (25,2%) στους τίτλους είναι η μεταφορά που «δένει την [κοινή] παιδεία με μια τραχιά ενότητα εμπειρίας» (Hawkes), γι' αυτό και είναι εύλογο ότι η πλειονότητα των μεταφορών εκφράζεται με λέξεις «πολύ συχνές στην καθημερινή και αργκοτική ακόμη ομιλία των αστών και των περιθωριακών ομάδων».
Στο τρίτο μέρος (των Ερευνητικών προσεγγίσεων) εξετάζονται θέματα όπως «Ο μη ακροαματικός σχεδιασμός» και «Τα τονικά συστήματα» στον ελληνικό δ.λ. και τέλος ακολουθεί η ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση βιβλιογραφία.
Αναγνωστικές εντυπώσεις κατέθεσα, για τούτο δεν εκθέτω τα περιεχόμενα με τάσεις σφαιρικής κάλυψης· αρκέστηκα να υπογραμμίσω όσα μου φάνηκαν πιο ενδιαφέροντα, με πρώτη τη «φύση» του δημοσιογραφικού λόγου. Τελειώνω με μια κρίση του συγγραφέα: «Η φαινομενική ευρυχωρία του δημοσιογραφικού λόγου στην ουσία δεν είναι παρά μια στενόχωρη στενότητα».
Μίμης Σουλιώτης
ΤΟ ΒΗΜΑ, 31-10-1999
ΚΡΙΤΙΚΗ
Η αποσβολωτική κρίση του ποιητή Εζρα Πάουντ για τις Ιστορίες του Θουκυδίδη, ότι υπάγονται στη δημοσιογραφία και όχι (και) στη λογοτεχνία όπως έχει κατακυρωθεί, λ.χ., για τους φιλοσοφικούς, κατά τα άλλα, Διαλόγους του Πλάτωνα , είχε σκοπό να προφυλάξει τους σπουδαστές της λογοτεχνίας από σπατάλη χρόνου στις σελίδες του αρχαίου ιστορικού. Από τη ριψοκίνδυνη απόφανση του Πάουντ βγαίνει κερδισμένη η δημοσιογραφία: δεν θα ήταν και μικρό πράγμα να περιλάμβανε στις τάξεις της έναν Θουκυδίδη.
Για τη μεταγλώσσα της δημοσιογραφίας έχουν συγγράψει πολλοί, μόνο που «ως τα τέλη της δεκαετίας του 1970» αναλώθηκαν κυρίως στη διαμάχη καθαρεύουσας - δημοτικής, ενώ πρόσφατα ο δημοσιογραφικός λόγος (στο εξής: δ.λ.) «έγινε αντικείμενο επιστημονικής, αλλά και μη επιστημονικής, έρευνας». Ως πανεπιστημιακός ο κ. Χατζησαββίδης κέκτηται το τεκμήριο της περισσότερης αθωότητας ή της λιγότερης μεροληψίας, συγκριτικά με εκείνους που μπορεί να έχουν συγγράψει βιβλία χρησιμότατα σχετικώς, όντας ωστόσο οι ίδιοι δημοσιογράφοι. Εκείνος που είναι απέξω ή αυτός που είναι μέσα στον «χορό» κρίνει καλύτερα; Οριστική απάντηση δεν έχει δοθεί. Το συζητούμενο εγχειρίδιο, μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα στο είδος του, προσκαλεί σε μια γλωσσολογική (δηλαδή όχι εμπειρική, ούτε αμέθοδα κριτική, αλλά επιστημονική: περιγραφική και συστηματική) εξέταση του δ.λ.
Η τυπολογική κατάταξη, από τις προσφιλέστερες πτυχές του δ.λ. στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία, παρουσιάζεται εδώ με αξιώσεις πληρότητας. Κατ' αρχήν ο δ.λ. κατατάσσεται με το κριτήριο της προφορικότητας ή/και της εγγραμματοσύνης του: γραπτός· γραπτός που εκφέρεται ως προφορικός· γραπτός που εκφέρεται προφορικά και δίνει την εντύπωση προφορικού· γραπτός ως φορέας του προφορικού (λ.χ., απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις)· προφορικός λόγος προσχεδιασμένος και μη κ.ά. Γίνονται οι αναλύσεις και παρέχονται οι ορισμοί, καθώς και δύο σχετικοί πίνακες: στον πρώτο κατατάσσονται τα δέκα είδη του δ.λ. ανάλογα με τη βαθμίδα προφορικότητας ή εγγραμματοσύνης (λ.χ., οι ειδήσεις και τα τηλεκείμενα κατέχουν την υψηλότερη) και στον δεύτερο πίνακα τα γενικά είδη (ειδησεογραφικός λόγος, λόγος των τίτλων, λόγος των συνεντεύξεων κ.ά.): «στην τυπολογία αυτή δεν περιλαμβάνονται οι επιστολές αναγνωστών, οι γενικές πληροφορίες και οι λεζάντες, είδη τα οποία αποτελούν δημοσιογραφική ύλη, αλλά δεν αντιπροσωπεύουν τον δημοσιογραφικό ή μόνο τον δημοσιογραφικό λόγο».
Στη σχετική βιβλιογραφία του θέματος ο μελετητής διακρίνει δύο αδρές κατηγορίες: τα δημοσιεύματα της πρώτης είναι τα περισσότερα και έχουν «δεοντολογικό και συμβουλευτικό», ενώ τα ολιγάριθμα της δεύτερης «περιγραφικό» (δηλαδή επιστημονικό) χαρακτήρα.
Της δεοντολογικής κατηγορίας τα δημοσιεύματα κατατάσσονται στις εξής τρεις υποκατηγορίες: α) Δημοσιεύματα που επισημαίνουν ή και διορθώνουν γλωσσικά λάθη (ενδεικτικά: Γ. Τζαννετάκος, Λόγος ελληνικός στη δημοσιογραφία, Σπ. Λιναρδάτος, Ποιοι «δολοφονούν» την ελληνική, Δ. Νανούρης, Ρεπορτάζ από μάρμαρο κ.ά.), β) Δημοσιεύματα με κανόνες χρήσης του δημοσιογραφικού (αποκλειστικά) λόγου (π.χ., Δ. Ν. Μαρωνίτης, Εγκόλπιο της ορθής γραφής, Θ. Καρζής, Γλωσσικός οδηγός για δημοσιογράφους κ.ά.), γ) «Βιβλία - οδηγοί προς νέους δημοσιογράφους» [Λ. Κομίνης, Τα μυστικά της δημοσιογραφίας (εφαρμοσμένη δημοσιογραφία), Χρ. Πασαλάρης, Μια ζωή τίτλοι (πώς να γίνετε δημοσιογράφος), Μ. V. και Β. Charnley, Η τέχνη του ρεπορτάζ κ.ά.].
Τα «περιγραφικά» δημοσιεύματα για τον δημοσιογραφικό λόγο τριχοτομούνται στις εξής υποκατηγορίες: α) Εκείνα «στα οποία αναπτύσσεται θεωρητικός λόγος και εκτίθενται, μέσα από διεπιστημονικές προσεγγίσεις, στοιχεία ρητά και άρρητα που συγκροτούν τον δημοσιογραφικό λόγο» (ενδεικτικά: J. Fiske, Εισαγωγή στην επικοινωνία), β) Δημοσιεύματα «ιδεολογικοκριτικά» (Κ. Οικονόμου, Ο αθλητικός λόγος σε μια ημερήσια αθλητική εφημερίδα), γ) Δημοσιεύματα με «γλωσσολογική προσέγγιση» (Θ. Δίζελος, Γλώσσα και δημοσιογραφία).
Στο δεύτερο μέρος Θεωρητικές προσεγγίσεις διαβάζουμε ότι ο δ.λ. παράγεται και διακινείται ενέχοντας τις ακόλουθες, μεταξύ άλλων, προδιαγραφές: ανάμεσα στην «ηθικότητα και την ανηθικότητα» οι παραγωγοί και διαμορφωτές του δ.λ. επιλέγουν ασφαλώς την πρώτη, ανάμεσα όμως στην «υπιότητα και την τραχύτητα», «στη μετριοπάθεια και την οίηση», «τη νηφαλιότητα και τη ρητορεία» επιλέγουν τις δεύτερες, ενώ προκειμένου για την «αντικειμενικότητα και την υποκειμενικότητα» προτιμάται «μια ψευδο-αντικειμενικότητα»: «Η περιγραφή-παρουσίαση του γεγονότος, τόσο σε προεξαγγελτικό όσο και σε μεταεξαγγελτικό στάδιο, με λεξιλόγιο και φρασεολογία που τονίζουν το ανεπανάληπτο, το μοναδικό και ακόμη το πέραν του φαντασιακού, αποτελεί τη συνήθη πρακτική της σύνταξης του δ.λ., πρακτική που υπερτονίζει το αυτό και διχάζει το εγώ του δέκτη, συχνά και του πομπού».
Από το κεφάλαιο των Ερευνητικών προσεγγίσεων επισημαίνω τη «Ρητορική των τίτλων στον ελληνικό δ.λ.» (σελ. 105-121). Στον λήγοντα αιώνα ίσχυσαν τρία πρότυπα τιτλοφόρησης των δημοσιογραφικών κειμένων· με τον τίτλο: α) δίδεται η προέλευση της είδησης, π.χ. «Νέα από την Αμερική», β) η περίληψη του περιεχομένου και γ) ο τίτλος αποδίδει το περιεχόμενο «με ιδιαίτερα μορφολογικά στοιχεία και ευρηματικούς τρόπους» και προσιδιάζει στη σύγχρονη δημοσιογραφία, π.χ. «Ανω - κάτω χθες η Τούμπα».
Ποιες λειτουργίες επιτελεί ο δημοσιογραφικός τίτλος; Εκτός από την «κατευθυντική» (εκ μέρους του συντάκτη) και την «επιλεκτική» (εκ μέρους του αναγνώστη), που είναι αυτονόητες και πάντα παρούσες και υποστηρίζονται από τη «δελεαστική» λειτουργία (ο τίτλος ως δέλεαρ), έχουμε και την «περιληπτική» του περιεχομένου και την «ενισχυτική», με την οποία εμπεδώνονται οι αρχές και η «φυσιογνωμία του εντύπου», πράγμα που επιτυγχάνεται «με τα ιδιαίτερα μορφοσυντακτικά και ρητορικά σχήματα που υιοθετεί κάθε έντυπο και τα οποία το ξεχωρίζουν από άλλα ομοειδή».
Η διερεύνηση των τίτλων έγινε σε υλικό του 1995 παρμένο από τρεις καθημερινές εφημερίδες. Τα ευρήματά της συνοψίζονται σε χρηστικούς πίνακες. Πληροφορούμαστε, λ.χ., ότι το 68,3% των τίτλων είναι ρηματικοί και το 36,2% ονοματικοί, με συχνή κατά 65,5% την (δηλωμένη από τον συντάκτη και άλλοτε άρρητη) έλλειψη κάποιου όρου της πρότασής τους. Μαθαίνουμε επίσης ότι το ρητορικό σχήμα που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη συχνότητα (25,2%) στους τίτλους είναι η μεταφορά που «δένει την [κοινή] παιδεία με μια τραχιά ενότητα εμπειρίας» (Hawkes), γι' αυτό και είναι εύλογο ότι η πλειονότητα των μεταφορών εκφράζεται με λέξεις «πολύ συχνές στην καθημερινή και αργκοτική ακόμη ομιλία των αστών και των περιθωριακών ομάδων».
Στο τρίτο μέρος (των Ερευνητικών προσεγγίσεων) εξετάζονται θέματα όπως «Ο μη ακροαματικός σχεδιασμός» και «Τα τονικά συστήματα» στον ελληνικό δ.λ. και τέλος ακολουθεί η ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση βιβλιογραφία.
Αναγνωστικές εντυπώσεις κατέθεσα, για τούτο δεν εκθέτω τα περιεχόμενα με τάσεις σφαιρικής κάλυψης· αρκέστηκα να υπογραμμίσω όσα μου φάνηκαν πιο ενδιαφέροντα, με πρώτη τη «φύση» του δημοσιογραφικού λόγου. Τελειώνω με μια κρίση του συγγραφέα: «Η φαινομενική ευρυχωρία του δημοσιογραφικού λόγου στην ουσία δεν είναι παρά μια στενόχωρη στενότητα».
Μίμης Σουλιώτης
ΤΟ ΒΗΜΑ, 31-10-1999
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
