Θησαυρός νεοελληνικών αινιγμάτων

Ο "Θησαυρός Νεοελληνικών Αινιγμάτων" περιλαμβάνει 800 αινίγματα με τις παραλλαγές τους, δηλαδή ένα σύνολο περίπου 6500 κειμένων που προέρχονται από όλα τα μέρη της Ελλάδας και άλλες ελληνόφωνες περιοχές. Συνοδεύεται από εκτενή εισαγωγή όπου, μετά από επιλεκτική παρουσίαση της ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας, αναπτύσσονται τα κύρια ζητήματα που σχατίζονται με το αίνιγμα. Συγκεκριμένα διερευνώνται οι "περιστάσεις εκτέλεσης" των αινιγμάτων, συζητιούνται τα προβλήματα ταξινόμησης του υλικού, γίνεται ανάλυση της μορφολογίας και της λειτουργίας του αινίγματος και, τέλος εξετάζεται το περιεχόμενο του αινιγματικού λόγου. Η έκδοση συμπληρώνεται με πίνακες, γλωσσάριο άγνωστων και "αινιγματικών" λέξεων, και βιβλιογραφία.








ΚΡΙΤΙΚΗ




Η γλώσσα στήνει συνεχώς παγίδες και αλίμονο στον αργόστροφο ή στον αφηρημένο που θα πιαστεί. Ένα και μονάκριβο μάτι είχε ο κύκλωπας Πολύφημος και, επειδή έχοντας πεποίθηση στη σωματική του δύναμη δεν καταλεπτολόγησε τα στοιχεία ταυτότητας του Οδυσσέα, το έχασε και αυτό. Στην απατηλή διάσταση του γλωσσικού φαινομένου εντάσσονται οι ερωτικές εκμυστηρεύσεις, τα παχιά λόγια των πολιτικών αναμορφωτών, τα σωτηριολογικά κηρύγματα, οι χρησμοί, τα λογοπαίγνια, οι αμφισημίες, οι ομωνυμίες και μύρια άλλα τεχνάσματα όπου άλλα λέγονται και άλλα εννοούνται. Τα αθωότερα από αυτά είναι οι θυμοσοφικές παροιμίες, τα κρυπτικά ποιήματα και τα αινίγματα, ιδίως τα ασεμνοφανή. Το αίνιγμα είναι μια κινδυνώδης και γι' αυτό δυσείκαστη μεταφορά (ή σύνολο μεταφορών) που διατυπώνεται κατά κανόνα σε στίχους και σε ηδυσμένο λόγο και επιδέχεται μία ή και περισσότερες από μία αποκρυπτογραφήσεις. Τα πρώτα ιδιότυπα αινίγματα της ελληνικής λογοτεχνίας απαντούν ήδη στον Όμηρο (υγρά κέλευθα: η θάλασσα) και στον Ησίοδο (φερέοικος: το σαλιγκάρι) αλλά το αρχαιότερο μαρτυρημένο «κυρίως αίνιγμα» θα μπορούσε να είναι το καταθλιπτικό για την condition humaine ερώτημα που έθεσε η Σφίγγα στον Οιδίποδα (Έστιν δίπουν επί γης κτλ.) το οποίο σε μία από τις νεότερες εκδοχές έχει ως εξής: «Είναι ένα θεριό που το πρωί προπατεί με τα τέσσερα, το μεσημέρι με τα δύο και το βράδυ με τα τρία».

Η συγγραφέας, επίκουρη καθηγήτρια της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, είχε ασχοληθεί με το αίνιγμα στη διδακτορική διατριβή της «Νεοελληνικά λαϊκά αινίγματα. Μορφολογική και λειτουργική ανάλυση» (1990). Με εφαλτήριο αυτή τη λαμπρή μελέτη μπόρεσε σε μια δεκαετία να επιτελέσει τον άθλο που συνιστά η έκδοση του Θησαυρού. Τα σημαντικά επιστημονικά έργα δεν συγγράφονται πετώντι καλάμω παρά απαιτούν ολόψυχη αφοσίωση και πολύχρονη προσπάθεια.

Στην εκτενή λοιπόν εισαγωγή ερευνώνται το αίνιγμα ως είδος έντεχνου λόγου των παραδοσιακών ή κυκλικών κοινωνιών, η ονοματολογία του, το ακανθώδες πρόβλημα του ορισμού, οι περιστάσεις «εκτέλεσης» και οι αγώνες αινιγμάτων, γιατί βέβαια σε αντίθεση με την παροιμία που εκστομίζεται κάθε ώρα και στιγμή το αίνιγμα λεγόταν σε αυστηρά καθορισμένες περιπτώσεις. Περιγράφονται κατόπιν οι εισαγωγικοί και καταληκτικοί λογότυποι, οι στερεότυποι διάλογοι, οι φορείς και τα είδη και μνημονεύονται τα πορίσματα της ιστοριοφιλολογικής (ορθότερα ίσως: φιλολογικοϊστορικής) και συγκριτικής έρευνας καθώς και της νεότερης μορφολογικής. Με σχολαστική επιμέλεια και σαφήνεια αναλύονται η διμερής δομή (ερώτηση - απάντηση) του αινίγματος και η θεματολογία του. Τέλος, συζητούνται οι προτάσεις για την ταξινόμηση των αινιγμάτων και φυσικά η οργάνωση του αποθησαυρισμένου υλικού. Για να μην αινιγματοποιήσω με δυσνόητες βραχυλογίες το περιεχόμενο της βαθυστόχαστης αυτής εισαγωγής παραιτούμαι από την προσπάθεια υπογραμμίζοντας μόνο τούτο: η μεγάλη ικανότητα (δεν λέω «χάρισμα» γιατί στις πονηρές ημέρες μας η λέξη κατάντησε ύποπτη) της συγγραφέως είναι πράγματα εκ φύσεως αινιγματώδη, θεωρίες μπερδεμένες σαν τα μαλλιά της αράπισσας, όλα αυτά να τα αναλύει με υπομονή, να τα ξεκαθαρίζει χωρίς να αποκαλύπτει τον κόπο που κατέβαλε και να τα παρουσιάζει σαν αυτονόητα με τρόπο απλό και κατανοητό σε μυημένους και αμύητους.

Στο δεύτερο μέρος του έργου στον Θησαυρό συγκεντρώνονται και ταξινομούνται 6.500 αινίγματα που είχαν καταγραφεί στο παρελθόν από συλλογείς αλλά είχαν δημοσιευθεί σε δυσπρόσιτα ως επί το πλείστον περιοδικά και σε εκδόσεις τοπικού χαρακτήρα. Ο θησαυρός αυτός χάριτος και αγχινοίας θέτει τις βάσεις για μια περαιτέρω έρευνα του αινίγματος από μετρική, γλωσσολογική, κοινωνιολογική και φιλολογική άποψη. Ανοίγει επίσης νέους δρόμους και για τη μελέτη του αρχαίου ελληνικού και του βυζαντινού αινίγματος. Ας ελπίσουμε ότι ανάλογοι θησαυροί θα ακολουθήσουν και για τα υπόλοιπα είδη του λαϊκού έντεχνου λόγου (που ημέρα με την ημέρα φυραίνει), γιατί δυστυχώς ούτε για το δημοτικό τραγούδι δεν υπάρχει μια πανδέγμων συλλογή.

Στην Ελλάδα έχει εγκαθιδρυθεί προ πολλού η κραταιά αυτοκρατορία της ήσσονος προσπάθειας και στον επιστημονικό τομέα. Σε αντίθεση με τη σεμνή και αθόρυβη συντάκτρια του παρόντος θησαυρού πολλοί νομίζουν ότι έχουν λάβει τη θεία δωρεά της έμπνευσης και συνεπώς μόνο για τα δυσθεώρητα και καίρια αξίζει να λαλούν. Θα ήταν ωστόσο άκρως λυσιτελές για έναν νέο επιστήμονα αν αναγκαζόταν προτού διατυπώσει μεγαλεπήβολες θεωρίες, που έχουν τη στερεότητα της μαρτιάτικης νιφάδας, να αναλώσει ένα εύλογο διάστημα χρόνου στον καταρτισμό κάποιου έργου υποδομής (θησαυρός, συναγωγή και ταξινόμηση διάσπαρτου υλικού, γλωσσάριο, σχολιασμένη βιβλιογραφία κττ.). Έτσι ο νεοσσός εργαζόμενος μέσα στο αιχμηρό πεδίο της grundlageforschung θα μπορούσε και το γνωστικό του αντικείμενο να αφομοιώσει, και στην πειθαρχία να εθισθεί, και τις πτέρυγες της έπαρσής του να ψαλιδίσει. Τα έτοιμα διασκορπίζονται. Ό,τι όμως ο ερευνητής έχει μαζέψει ο ίδιος σπυρί σπυρί και το εκτιμά, και το αγαπά, και το αξιοποιεί καλύτερα. Λίγο έλειψε παρασυρμένος από την ηδύτητα του ψόγου να παραλείψω την παράθεση ενός λαμπερού αινίγματος: Πετεινός σαλαβρακάτος και σιδηροπουδαράτος όλα τα νησιά γυρίζει και την Πόλη τριουρίζει. Τι είναι; Ο ήλιος.

Μιχάλης Ζ. Κοπιδάκης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-12-2000