Χειρόγραφα

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πριν από έναν χρόνο περίπου κυκλοφόρησε από τον Καστανιώτη η συγκεντρωτική έκδοση των εννέα Πεζογραφημάτων του Γιώργου Χειμωνά (ΓΧ), όσα δηλαδή έργα είχε εκδώσει αυτοτελώς ο ίδιος, από τον νεανικό Πεισίστρατο (1960) ως τον ώριμο Εχθρό του ποιητή (1990). Αυτός ο εντυπωσιακός τόμος των 797 σελίδων περιελάμβανε επίσης κατατοπιστική Εισαγωγή, ένα πληρέστατο «Χρονολόγιο Βίου και Εργου» του ΓΧ (όπου και η οιονεί αυτοβιογραφία του, «H βιογραφία της όρασής μου») και τη χρήσιμη «Εργογραφία» του. Τη φιλολογική επιμέλεια είχε ο Ευριπίδης Γαραντούδης. Αυτός συνυπογράφει με τον Αλέξ. Ισαρη και την παρούσα έκδοση. Και οι δύο τόμοι διακρίνονται για την άρτια φιλολογική τους επιμέλεια και την άψογη τυπογραφική τους εμφάνιση, γεγονός που θα χαροποιούσε τον Χειμωνά, που, ως γνωστόν, ενδιαφερόταν πολύ και για την τυπογραφική μορφή των κειμένων του. Τώρα με τα Χειρόγραφα των Ισαρη - Γαραντούδη αποκαλύπτεται και η πρωτογενής όψη των κειμένων του Χειμωνά, δηλαδή η γραπτή εικόνα τους, για να αποδειχθεί άλλη μια φορά πως ο λεγόμενος «γραφικός χαρακτήρας» αντανακλά τον ίδιο τον χαρακτήρα του γράφοντος. Είναι άλλωστε ενδιαφέρον ότι η ελληνική γλώσσα συνέδεσε από ενωρίς τη διαδικασία της γραφής (χαρακτήρας, χάραγμα) και της εκτύπωσης (τύπος) με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ατόμου.



Τρεις κατηγορίες κειμένων



Τον τόμο συγκροτούν τρεις κατηγορίες κειμένων: τα εκδιδόμενα χειρόγραφα (αυτόγραφα) του Χειμωνά, ο Πρόλογος του Ισαρη, όπου εκτίθεται το ιστορικό της εικοσάχρονης πλην «εμπαθούς» φιλίας του με τον ΓΧ και το φιλολογικό Επίμετρο του Γαραντούδη, όπου γίνονται η περιγραφή, ο ερμηνευτικός σχολιασμός των εκδιδόμενων αυτογράφων, η αιτιολόγηση της διπλωματικής τους έκδοσης. Ο χώρος δεν μας επιτρέπει να παρουσιάσουμε αναλυτικά τα κείμενα των συνεκδοτών, που τιμούν, το καθένα με τον τρόπο του, τον πρόωρα χαμένο συγγραφέα και συμβάλλουν ουσιαστικά στο να γνωρίσουμε και το πρόσωπο και το έργο του. Αναγκαστικά λοιπόν θα μείνουμε στην ίδια την έκδοση των αυτογράφων και στη σημασία που έχουν αυτού του είδους τα εγχειρήματα ειδικότερα στην εποχή μας όπου τα υλικά, απτά χειρόγραφα έχουν αντικατασταθεί, σε πολύ μεγάλο βαθμό, από τον άυλο χώρο ενός σκληρού δίσκου H/Y.

Τα αυτόγραφα που δημοσιεύονται εδώ (όλα από το Αρχείο του Ισαρη) είναι τέσσερα: η πρώιμη μορφή του Αδελφού και κάποιες σχετικές σημειώσεις (35 φ.), ο «Αγιος Γεώργιος», κείμενο εμπνευσμένο από τη ζωγραφική του Ισαρη και πρόπλασμα του μετέπειτα Γάμου (3 φ.), το «Μετείκασμα», κείμενο γραμμένο για τη ζωγραφική του Ισαρη (3 φ.) και δύο επιστολές (3 φ.). H έκδοση είναι αυτό που λέμε «διπλωματική»: τα χειρόγραφα εκδίδονται αρχικά πανομοιότυπα και στη συνέχεια μεταγράφονται τυπογραφικά με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια. Παραδείγματα αυτού του εκδοτικού τρόπου είναι η μνημειώδης δίτομη έκδοση των Αυτογράφων του Σολωμού από τον Λ. Πολίτη και (ως έναν βαθμό) η έκδοση των Ατελών ποιημάτων του K. Π. Καβάφη από την R. Lavagnini. Ετσι, με αυτή την ειδική έκδοση, αποδίδεται η προσήκουσα τιμή σε έναν μανιώδη γραφέα, σε έναν ομολογημένο φετιχιστή της διαδικασίας γραφής, όπως ήταν ο Χειμωνάς.

Είναι αυτονόητο πώς η μαμή του κειμένου είναι το χέρι (manus) του συγγραφέα. Ωστόσο κάθε «γεννημένο» κείμενο ακολουθεί πολλαπλές διαδικασίες προτού δημοσιευθεί. Κυρίως δεν εμφανίζεται το «λερωμένο» ρούχο/χαρτί πάνω στο οποίο αποτίθεται ο τόκος την ώρα της γέννας. Το δημοσιευμένο κείμενο είναι ένα «πλυμένο», πολλαπλά καθαρισμένο, διευθετημένο σώμα. Ομως το αυτόγραφο κείμενο του Αδελφού (για να μείνουμε εδώ), μολονότι δεν έχει αναπαραχθεί με τη μέθοδο της «φωτοτυπίας» (Lichtdruck), που θα έδειχνε καλύτερα τις αποχρώσεις χαρτιού και μελανιού, εξακολουθεί και ασπρόμαυρο να «στάζει», φαίνεται να κινείται ακόμη «αιματωμένο» το εύπλαστο κείμενο καθώς προσπαθεί να εύρει το οικείο του μέγεθος. Τη φυσική του τελείωση.



Κάποιοι θολοί ήχοι



Δεν θα επιμείνω σε αυτού του είδους τη μεταφορά σχετικά με τη γένεση (ή γέννηση) των κείμενων του Χειμωνά, ούτε χρειάζεται να καταφύγουμε στη γραφολογία για να αντιληφθούμε την ψυχική και φυσική εμπλοκή του στα γραπτά του. Πιστεύω πως ο ΓΧ είναι ο πλέον «σωματικός» συγγραφέας μας, ένας μοναδικός «ανατόμος» του ανθρώπινου σώματος και των λειτουργιών του. Επιδειξιομανής και επιδειξίας του απόκρυφου, δικού του και αλλότριου. Δεν γνωρίζω κανέναν άλλο που να περιγράφει τόσο βέβηλα και τόσο ιερά την ανθρώπινη σάρκα, τα έσω και μέσα στοιχεία του σώματος. Αυτή ακριβώς την αίσθηση του «σαρκικού» αποκομίζουμε μελετώντας τα Χειρόγραφά του. Και όχι μόνο. Αυτά τα Χειρόγραφα - κυρίως του Αδελφού - μας αποκαλύπτουν πολύ περισσότερα από μιαν απλή γέννα, μας βοηθούν να παρακολουθήσουμε πόσο επίπονα παράγεται μια «πάρα πολύ φιλόδοξη» λογοτεχνία, όπως ο ΓΧ, ένθεος και υπερόπτης, θεωρούσε την πεζογραφία του. Το πράγμα γίνεται πιο ενδιαφέρον, αν λάβουμε υπόψη πως η τελική βάσανος στην οποία ο ΓΧ υπέβαλε τα κείμενά του ήταν η προφορικότητα του λόγου τους. «Το τελικό κριτήριο και το ουσιαστικό κριτήριο», λέει κάπου, «της ωριμότητας ενός κειμένου μου, μού δίνεται από την ανάγνωση που κάνω εγώ ο ίδιος. Δηλαδή, διαβάζοντας με δυνατή φωνή αυτό που έχω γράψει, μ' έναν προφορικό, ηχητικό τρόπο, κρίνεται το κείμενό μου».

Τι μπορεί να σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως τη στιγμή που εμφανίζονται στα χαρτιά του Χειμωνά τα πρώτα μοριακά λεκτικά «ίχνη» της γραφής του, είναι σαν να «ακούγονται» παράλληλα κάποιες πρώτες, άναρθρες κραυγές, κάποιοι θολοί ήχοι που τείνουν να γίνουν έναρθρος λόγος. Με την ανάγνωση των Χειρογράφων του Χειμωνά (βλ. λ.χ. το 1ο φ. και 1η σελ. του Αδελφού) παρακολουθούμε μια διττή διεργασία: την εμφάνιση ενός «πρωτογραπτού» και το άκουσμα μιας «πρωτοφωνής». H τελική μορφή του κειμένου δείχνει τον υψηλό βαθμό τελείωσης αυτών των πρωτοστοιχείων. Ομως το πιο σημαντικό που προκύπτει είναι ότι ο φυσικός πόνος, ο κόπος που καταβάλλεται για να καλλιεργηθεί το κείμενο αυτού του ιδιότυπου Γεωργού των γραμμάτων μας, αντιστοιχεί προς ό,τι επώδυνο και τραυματικό περιέχεται εντός του κειμένου. Τα περιγραφόμενα πάθη και περιωδυνίαι είναι, πιστεύω, φυσικής, όχι μεταφυσικής τάξεως, όπως τείνουν να τα ερμηνεύσουν μερικοί. Ο Χειμωνάς είναι ένας «φυσικός» συγγραφέας προπλατωνικού τύπου. Παρά τη σκοτεινότητα της γραφής του, δεν είναι μεταφυσικός. Είναι σωματικός και γήινος, όπως οι ήρωές του. Τα πάθη τους είναι προδήλως σωματικά. Ομως εδώ ανοίγεται ένα άλλο ζήτημα, από τα πολλά που θέτει αυτή η ωραία έκδοση των Χειρογράφων του Χειμωνά.



Γιώργης Γιατρομανωλάκης

Το ΒΗΜΑ, 02/07/2006