Τα μυστήρια της Θεσσαλονίκης

Η πόλη έχει ψυχή. Είμαι ο τελευταίος που θα το αρνηθεί. Αλλά δεν είναι αυτή που θα έρθει να σε βρει. Αν δεν την αναζητήσεις ο ίδιος, ίσως δεν μάθεις ποτέ ότι υπάρχει. Αν θέλεις να γνωρίσεις την ψυχή της πόλης, πρέπει να την ψάξεις και μάλιστα επίμονα. Να μην αφήνεις ούτε στιγμή τον εαυτό σου χωρίς το ερώτημα, τι ήταν εδώ παλαιότερα, ποιοί έζησαν πριν από μας. Ν' αμφισβητείς αυτό που βλέπεις για χάρη του αόρατου. Να προσπερνάς αυτούς που σου μιλούν για χάρη αυτών που δεν έχουν πια φωνή, ούτε και υλική υπόσταση.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ουδέν συνηθέστερον του μυθιστορηματικού τίτλου για ένα βιβλίο ακραιφνώς επιστημονικό. Τελευταία συνηθίζεται ιστορικοί και λοιποί ερευνητές να επιστρατεύουν τίτλους με μυθιστορηματικό άρωμα και τούμπαλιν, πεζογράφοι να επιζητούν τη βαρύτητα του δοκιμιακού τίτλου. Ωστόσο έχουμε την εντύπωση πως η περίπτωση του Ε. Χεκίμογλου είναι κάπως διαφορετική. Με οικονομικές σπουδές και αποκλειστικό αντικείμενο έρευνας την ιστορία της γενέτειράς του, δείχνει μαγεμένος με την πόλη της Θεσσαλονίκης, στην οποία έχει δώσει την ψυχή του, καθώς ομολογεί στον πρόλογο του βιβλίου του.



«... Η πόλη που περνούμε τις ημέρες μας δεν υπάρχει, δεν είναι ορατή στην πραγματικότητα. Όλες οι προσόψεις, τα εξωτερικά των κατοικιών... γεμίζουν μυστήριο... Σε παρόμοια κατάσταση ένας ήρωας του Ντοστογέφσκι στην Πετρούπολη. Σκυμμένος στο παραπέτο της γέφυρας του ποταμού σκέφτεται να γράψει τα μυστήρια της Πετρούπολης, όπως ο Ευγένιος Συ είχε γράψει τα μυστήρια των Παρισίων...». Όχι, αυτός που γράφει δεν είναι ο Ε. Χεκίμογλου αλλά ο πρεσβύτερος κατά μία 45ετία συντοπίτης του Ν. Γ. Πεντζίκης, ένας διά βίου περιπατητής σε αναζήτηση της ψυχής του τόπου, που θα μπορούσε να είχε συγγράψει τα μυστήρια της Θεσσαλονίκης, τελικά όμως προτίμησε το «Μητέρα Θεσσαλονίκη», για να δηλωθεί και με τον τίτλο το αίσθημα του προστατευτικού μητρικού κόρφου.

Τα μυστήρια μιας Θεσσαλονίκης περασμένων αιώνων και παλαιότερων εποχών γυρεύει και ο Ε. Χεκίμογλου. Μέχρι και περιοδική έκδοση, υπό τον τίτλο «Θεσσαλονικέων πόλις», ξεκίνησε προσφάτως (Ιανουάριος 2000), ώστε να εντοπισθούν τα ίχνη και να συνταιριασθούν οι ψηφίδες που θα αποκαλύψουν τις διαδοχικές μορφές της πόλης. Γιατί, όπως υπογραμμίζει, η αίσθηση του παρελθόντος, η σημασία της μνήμης, ακόμη και η ελεγκτική λειτουργία της συνείδησης χάνονται χωρίς τη γνώση της Ιστορίας. Το βιβλίο του είναι συναγωγή επιμέρους μελετών, που δείχνει αναγκαία, αφού τα τέσσερα κείμενα πρωτοδημοσιεύονται και τα υπόλοιπα πέντε, στριμωγμένα σε πρακτικά συνεδρίων, καταλήγουν δυσεύρετα. Επιπροσθέτως έχει προβλεφθεί, υπό μορφήν εισαγωγής, μια συνοπτική ιστορία της πόλης, όχι από γενέσεώς της ούτε από την εποχή των Θεσσαλονικέων του Αποστόλου Παύλου αλλά από της καταλήψεως της πόλεως από τους Τούρκους, την 29η Μαρτίου 1453, και επί πέντε συνεχείς αιώνες, ώς το 1930.

Παραμερίζοντας τους βίους των επιφανών και τα μείζονα ιστορικά συμβάντα, ο συγγραφέας εστιάζει το ενδιαφέρον του στις περιπέτειες του ίδιου του τόπου. Σε πάσης φύσεως έγγραφα (κοινοτικά και μητροπολιτικά αρχεία, επιστολές και εκθέσεις, λογιστικά κατάστιχα και χάρτες) αλιεύει ονομασίες και περιγραφές. Ωστόσο οι αλλαγές στη διάρκεια της τουρκοκρατίας και την εικοσαετία που ακολούθησε είναι μεγάλες (σεισμοί, πυρκαϊές, η κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους και η επέκταση του λιμένος, η διάνοιξη νέων δρόμων και οι μετονομασίες των παλαιών που γίνονται εις μνήμην προσώπων και γεγονότων, εις βάρος όμως της μνήμης του τόπου) καθιστώντας το πρόσωπο της πόλης αγνώριστο και τα κείμενα κρυπτικά. Για την αξιοποίηση των μαρτυριών απαιτούνται τολμηρές υποθέσεις και ενδελεχής αντιπαραβολή.

Ως ζώντες οργανισμοί, οι τρεις κοινότητες (χριστιανική, εβραϊκή και μουσουλμανική) αυξάνονται με καινούργιες ομάδες πληθυσμού που έρχονται στην πόλη και συσπειρώνονται γύρω από τους τόπους λατρείας (ενορία, συναγωγή, τέμενος). Θρησκευτικοί και κοινοτικοί αρχηγοί φροντίζουν για τη δημιουργία αρραγούς κυψέλης, παρεμβαίνοντας καθοριστικά στην αγοραπωλησία της γης, όπως τεκμηριώνεται στο βιβλίο. Σε εκείνους τους παλαιούς χρόνους, κατά μια τολμηρή υπόθεση του Ε. Χεκίμογλου, στην πόλη της Θεσσαλονίκης υπήρχαν χείμαρροι, και δη ορμητικοί, καθώς τότε οι υψομετρικές διαφορές ήταν πολύ μεγαλύτερες. Μέσα από τα ρέματα ερχόταν το νερό και κινούσε τους πολυάριθμους μύλους που μνημονεύονται στα οθωμανικά έγγραφα. Μια υπόθεση της οποίας η περαιτέρω διερεύνηση μπορεί να οδηγήσει στον εντοπισμό και στην εκμετάλλευση πολύτιμων υπόγειων υδάτων.

Πρωταρχικά κτηνοτρόφοι, οι πρόγονοι των Θεσσαλονικέων, είχαν τα κοπάδια τους έξω από τα τείχη της πόλης. Στο βιβλίο χαρτογραφείται ο χώρος της βοσκής προς τα βορειοανατολικά και ως το κατοπινό δάσος του Σέιχ Σου. Επίσης εντοπίζονται το παλαιό χριστιανικό νεκροταφείο πριν από το 1875 και το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας. Αυτούς και άλλους χαμένους τόπους της πόλης αναζητεί ο Ε. Χεκίμογλου. Ολόκληρες συνοικίες που μετακινήθηκαν ή και αφανίστηκαν, με εναπομείναντα ορόσημα κάποια κτίσματα (ναοί και μονές, τεμένη και τεκέδες, λουτρά και παζάρια, που ακόμη και αν έχουν κατεδαφιστεί, άφησαν ευκρινή τα ίχνη τους): το Τοπχανέ στην περιοχή της πλατείας Ελευθερίας και ως τα Λαδάδικα, η εβραϊκή συνοικία της Μάλτας, προπαντός, η άλλοτε ποτέ μητροπολιτική συνοικία Θεσσαλονίκης, όπου συγκεντρώθηκε ο χριστιανικός πληθυσμός μετά την Επανάσταση του 1821 και σε όλη της διάρκεια του 19ου αιώνα.

Από μια άποψη, όποιος λ.χ. ανάβει ένα κερί στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου επί της Εγνατίας οδού ουδόλως απασχολείται αν κάποτε υπήρχε εκεί ένας ή περισσότεροι βυζαντινοί ναοί, ούτε αν αργότερα η γύρω περιοχή ανήκε στη Μονή Βατοπεδίου. Με αυτά όμως και με άλλα παραπλήσια ερωτήματα συμπληρώνεται το θεσσαλονικιώτικο ψηφιδωτό και εδραιώνεται η μακραίωνη και αδιάλειπτη σχέση της συμπρωτεύουσας με το Αγιον Όρος.

ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-10-2001