Σούμπερτ

Κριτική
Με μια γλώσσα που μοιάζει φτιαγμένη μόνο για τη μουσική, ο Πέτερ Χέρτλινγκ συνθέτει το πορτρέτο της μεγαλοφυΐας, την ιστορία μιας σύντομης και δυστυχισμένης ζωής που ενσαρκώθηκε σ' ένα απαράμιλλο έργο. Η ιλαρότητα και η μελαγχολία, η στέρηση, η φιλία και ο έρωτας, το πάθος για τη μουσική, να μερικά από τα πιο έντονα χαρακτηριστικά της προσωπογραφίας αυτής του Φραντς Σούμπερτ, που διεκδικεί περίοπτη θέση στη μεγάλη παράδοση της μυθιστορηματικής βιογραφίας.



Από όλα τα ­πολλά­ παράσημα και τις διακρίσεις που έλαβε στη ζωή του ο Artur Schnabel, ο θρυλικός πιανίστας που μας άφησε αξεπέραστες ερμηνείες στον Μπετόβεν και στον Σούμπερτ και που ως δάσκαλος διαμόρφωσε μερικούς από τους πιο σημαντικούς πιανίστες του 20ού αιώνα, το πιο αξιοζήλευτο πρέπει να είναι εκείνο που πολλές δεκαετίες μετά τον θάνατό του τού «απένειμε» ο συγγραφέας Πέτερ Χέρτλινγκ. Γράφει στο τέλος του βιβλίου του για τον Σούμπερτ: «Ευχαριστώ... πάνω από όλους τον Artur Schnabel, του οποίου η ερμηνεία της σονάτας για πιάνο σε σι ύφεση μείζονα (D 960) είναι η αφορμή αλλά και η βάση ­ με όλη τη σημασία της λέξης ­ για την επίμονη ενασχόλησή μου με τον Σούμπερτ».


Ενασχόληση που βρήκε την πιο μεστή έκφρασή της σε μια μυθιστορηματική βιογραφία του συνθέτη, από τη γέννηση του οποίου γιορτάστηκαν τα 200 χρόνια το 1997. Ενα είδος που έχει εκτενέστατα ­και συχνά με μεγάλη επιτυχία­ αξιοποιηθεί από πολλούς συγγραφείς του μουσικού χώρου. Συνήθως πρόκειται για βιογράφους, οι οποίοι όμως επιθυμούν να αποφύγουν τους πολλαπλούς περιορισμούς μιας αυστηρά επιστημονικής εργασίας: περιορισμούς ύφους, εκφραστικών μέσων, αποκλεισμού μη αποδείξιμων υποθέσεων, σχολιασμού των υπερβατικών στοιχείων και, κυρίως, περιορισμούς της ευρύτητας του δυνάμει ενδιαφερόμενου κοινού. Ο Χέρτλινγκ ξέρει καλά τη συνταγή της μυθιστορηματικής βιογραφίας και διαθέτει τα καλύτερα υλικά, το κυριότερο εκ των οποίων είναι η ίδια η ζωή και το έργο του Σούμπερτ.


Ο Σούμπερτ πέθανε νέος. Δημιούργησε όμως τόσο πυκνά που θα ήταν λογικό να είχε ζήσει δύο μεγάλες ζωές, μάλιστα τη μία εντελώς αντίθετη από την άλλη, για να παραγάγει όλο αυτό το έργο, στο οποίο ο ψυχικός διχασμός είναι βαθύς και ολοφάνερος. Ο χαρούμενος, φωτεινός, γεμάτος δύναμη και βεβαιότητα ζωής Σούμπερτ της Πέμπτης ή της Ένατης Συμφωνίας και του κουιντέτου «Η πέστροφα» συγκρούεται διαρκώς κατά μέτωπο και ανελέητα με τον σκοτεινό, τραγικό, πεισιθάνατο Σούμπερτ της Ημιτελούς Συμφωνίας και του κουαρτέτου «Ο θάνατος και η κόρη». Είναι δύο άνθρωποι και δύο συνθέτες ολωσδιόλου διαφορετικοί, που όμως είναι και οι δύο εξίσου ικανοί να υποστηρίξουν ο καθένας τη δική του στάση ζωής με τα πιο πειστικά, απόλυτα σχεδόν μουσικά επιχειρήματα, που κανένας «αντίλογος» δεν είναι επαρκής ώστε να τα καταρρίψει. Είναι λοιπόν πολύ δύσκολο να βρεθεί ποιος βγαίνει νικητής. Σίγουρα όμως κάποιος έπρεπε να πληρώσει το κόστος αυτής της τιτάνιας εσωτερικής σύγκρουσης. Και αυτός μάλλον ήταν ο ίδιος ο Σούμπερτ.


Έτσι, στην ουσία, η ζωή του είναι γεμάτη από τα στοιχεία που συνθέτουν το τραγικό, που το Χόλιγουντ θα όφειλε από νωρίς να είχε ανακαλύψει. Ισως κάποτε το κάνει με αφορμή το βιβλίο του Χέρτλινγκ, ο οποίος την ακολουθεί βήμα βήμα, μεταδίδοντάς μας σελίδα σελίδα τις εναλλαγές των αισθημάτων, τις σχέσεις με την οικογένεια και την επιρροή τους στη διαμόρφωση του Σούμπερτ, την περιπέτεια της ανακάλυψης από τον ίδιο του μαγικού του ταλέντου, τις ιδιομορφίες της ένταξής του στο περιβάλλον. Ικανός να παράγει ψυχικές εικόνες αποστασιοποιημένες, μα ταυτόχρονα δυνατές και ειλημμένες από πολύ κοντά, χτίζει με αυτές μια κλίμακα που σχεδόν ύπουλα κρύβει τον σκοπό της, ώσπου ξαφνικά να αποκαλύψει την πλήρη δομή της την κατάλληλη στιγμή. Διαρκείς παύσεις, ανατροπές και επιστροφές στα κύρια μοτίβα αναστέλλουν τη διήγηση, όπως (τυχαία άραγε ή πρόκειται για ένα είδος άδηλης επιρροής στη γραφή;) ακριβώς συμβαίνει και με το πρώτο και το τέταρτο μέρος της συγκλονιστικής Σονάτας D 960 του Σούμπερτ. Και ανάμεσα σε αυτές ο Χέρτλινγκ εισάγει μάλλον ακανόνιστα τις δικές του εσωτερικές απορίες (είναι ενδιαφέρον ότι, ενώ γενικά επιλέγει ως άξονα της αφήγησης τη χρονική ακολουθία, χάνει την πιο ενδιαφέρουσα πυκνότητά της στους τελευταίους δέκα μήνες της ζωής του Σούμπερτ) παρεμβαίνοντας ο ίδιος στη δική του διήγηση, γράφοντας άλλοτε «εις εαυτόν» και άλλοτε σαν ξένος, τρίτος προς τον αφηγητή: ένα τέχνασμα που δίνει βάθος μα και αμεσότητα. Επιπλέον, η δομή της κύριας αφήγησης βρίσκει το ιδιότυπο alter ego της στην εξιστόρηση της πολιτικής συγκυρίας, της οποίας ο βασικός αντίκτυπος προσωποποιείται στον Σούμπερτ και στο περιβάλλον του, δίνοντας έτσι μια άλλη ακόμη διάσταση για την πληρέστερη σκιαγράφηση.


Εν τέλει, το μυθιστόρημα του Χέρτλινγκ μοιάζει περισσότερο με κάτι σαν «λανθάνον ποίημα», πράγμα καθόλου άστοχο ή παράλογο αν σκεφτεί κανείς ότι πηγή έμπνευσής του ήταν η ζωή και το έργο του μεγαλύτερου τραγουδοποιού όλων των εποχών. Δεν είναι μόνο οι «ποιητική αδεία» φιλοσοφικές εκτροπές, που ενώ έμμεσα αποδίδονται στον Σούμπερτ φανερά εκφράζουν τον συγγραφέα, ούτε οι παράξενες, πικρές προβολές στο σήμερα, όπως συμβαίνει με τον (δηλητηριώδη για την Ευρώπη του τέλους του 20ού αιώνα) σχολιασμό της ευστοχίας της πολιτικής του Μέτερνιχ. Είναι κυρίως οι ακροβασίες της γλώσσας, οι ταχύτατες, κοφτές εναλλαγές ψυχικών σχημάτων, η ιδιότυπη αφαίρεση, η διαρκής παρείσφρηση στίχων, οι ξαφνικές προσγειώσεις του μύθου στις παρατιθέμενες ιστορικές πηγές που μπλέκονται ακαθόριστα μαζί του μα και η ρομαντική πλοκή ζωής και έργων - ορόσημων όπως το «Χειμωνιάτικο ταξίδι».


Όλα αυτά είναι που φτιάχνουν ένα παράξενο και ελκυστικό βιβλίο, ο αναγνώστης του οποίου θα νιώσει ένα δυσάρεστο κι επίμονο κενό που δεν θα ξέρει «τι να το κάνει» και που δεν θα απαλλαγεί από αυτό παρά μόνο αν τελικά ανατρέξει στην ίδια τη μουσική του Σούμπερτ. Και αυτή ακριβώς είναι η δύναμη του βιβλίου.

Γ. Π. ΜΑΛΟΥΧΟΣ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 25-01-1998