Το χρυσό δοχείο

Ο κόσμος της φαντασίας και ο κόσμος της πραγματικότητας. Στο Χρυσό Δοχείο ο Χόφμαν προσπαθεί να δείξει τον κόσμο της φαντασίας και της πραγματικότητας στο σημείο τομής και συνάντησής τους.
Με αυτό το μοντέρνο ρομαντικό παραμύθι, με την προτίμηση της φόρμας του παραμυθιού, με την εμμονή στη ρομαντική θεματική και με το τόλμημα της μοντέρνας αφηγηματικής τεχνικής του, ο Χόφμαν φαίνεται να κλείνει με νόημα το μάτι στο σύγχρονο αναγνώστη: «όσο πιο ποιητικό, τόσο πιο αληθινό» (Novalis).





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το ευρωπαϊκό φανταστικό έχει τις ρίζες του στην τευτονική-γερμανική μυθολογία και στο ευρύτερο περιβάλλον της Κεντρικής Ευρώπης. Ο μυστικισμός που χαρακτηρίζει την ψυχοσύνθεση των κατοίκων της, το γοτθικό πνεύμα και το κίνημα του ρομαντισμού συνέβαλαν οπωσδήποτε στη δημιουργία του. Οι αρχετυπικές βάσεις του, ωστόσο, ως έντεχνο λογοτεχνικό είδος, με συγκεκριμένη θεματική και σύμβολα, θα πρέπει να αναζητηθούν στους μύθους, τους θρύλους και τα ανώνυμα λαϊκά παραμύθια φρίκης και τρόμου που κυκλοφορούσαν στην περιοχή από τα πανάρχαια χρόνια. Με την είσοδο του χριστιανισμού στο προσκήνιο της ευρωπαϊκής Ιστορίας το φανταστικό θα αποκτήσει μία επιπλέον μεταφυσική διάσταση, καθώς στα αρχετυπικά του σύμβολα (φαντάσματα, βρικόλακες, λυκάνθρωποι, ξωτικά, τέρατα, στοιχειά) θα προστεθούν τώρα ο Διάβολος και οι δαίμονες. Μέσα από ένα πλήθος μύθων, που κατά βάθος διερευνούν το ανθρώπινο δισυπόστατο, τον έρωτα και το θάνατο, το φανταστικό (το γερμανικό ιδιαίτερα), διαμορφώνεται σε αυτόνομο λογοτεχνικό είδος κατά το 18ο αιώνα και γνωρίζει την πλήρη έξαρσή του το 19ο. Εκτοτε συνεχίζει να δηλώνει την παρουσία του με εντυπωσιακά δείγματα μέχρι των ημερών μας. Να σημειωθεί ότι δεν επηρέασε απλώς τη λογοτεχνία της εποχής του, αλλά έθεσε τις βάσεις του γοτθικού μυθιστορήματος και της επιστημονικής φαντασίας, που εγκαινιάζονται, το πρώτο με «Το Κάστρο του Οτράντο» (1794) του Χόρας Γουόλπολ και η δεύτερη με τον «Φρανκεστάιν» (1818) της Μαίρης Σέλεϊ.

Στην κορυφή τού εν λόγω είδους, του γερμανικού, στην προκειμένη περίπτωση -και ίσως ο σπουδαιότερος, εκπρόσωπός του- θεωρείται ο Ερνστ Τέοντορ Αμαντέους Χόφμαν (1776-1882). Πολυσύνθετη και πολυτάλαντη προσωπικότητα, ζωγράφος, μουσικός (αλλάζει το τρίτο αρχικό όνομά του Βίλχελμ σε Αμαντέους, για να τιμήσει τον Μότσαρτ), ποιητής και συγγραφέας, δημιούργησε ένα απέραντο φανταστικό σύμπαν, κύριο χαρακτηριστικό το οποίου είναι οι πολύμορφες φαντασμαγορικές εκφάνσεις και εκδηλώσεις του θαυμαστού. Ο κόσμος της πραγματικότητας και ο κόσμος της φαντασίας αλληλοεισδύουν ο ένας μέσα στον άλλο, συνενώνονται και επαναδημιουργούν έναν άλλο ονειρικό κόσμο, όπου το παράξενο, το αλλόκοτο, το περίεργο, το μυστηριώδες, το μαγικό είναι τα βασικά συστατικά του. Ωστόσο, παρ' όλη την πολύχρωμη πανδαισία και αναρχικότητα του μύθου, ο Χόφμαν, όντας από τους πιο παρατηρητικούς και οξυδερκείς συγγραφείς, τους λίγους εκείνους συγγραφείς που έχουν την ικανότητα ελέγχου του υλικού τους, δεν αφήνεται να παρασυρθεί στα δαιδαλώδη μονοπάτια του, ούτε να υποκύψει στη μαγγανεία της γοητείας του. Με πολλή προσοχή στέκεται απέναντι από το γεγονός και συλλαμβάνει την ουσία των πραγμάτων. Στη συνέχεια, και αφού έχει βεβαιωθεί περί αυτού, αφήνεται ελεύθερος στις υπνωτιστικές αναρχικότητες της φαντασίας, κατορθώνοντας να παρουσιάσει ως αυθεντικά ακόμη και τα πλέον εξωλογικά συμβάντα, η «εξήγηση» των οποίων, ακόμη και όταν μοιάζει παράλογη, πείθει απολύτως, διότι ο συγγραφέας έχει το χάρισμα να της προσδίνει «ρεαλιστική» πειστικότητα, γεγονός που του εξασφαλίζει την αληθοφάνεια. «Το χρυσό δοχείο» αποδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο του λόγου το αληθές.

«Ενα παραμύθι από τους Νέους Χρόνους» υποτιτλίζει το εν λόγω έργο του ο συγγραφέας, έχοντας επίγνωση της θεματικής καταγωγής του, και της λαϊκής και της έντεχνης. Η μετάπλασή του, όμως, σε σύγχρονη γραφή υπονοεί ότι η μυθολογία του σχετίζεται με την εποχή του, γεγονός που το διαφοροποιεί ριζικά από το παραδοσιακό πρότυπό του. Ο χώρος, ο χρόνος, τα σκηνικά και τα πρόσωπα που το κατοικούν, το δηλώνουν σαφέστατα: Δρέσδη των ημερών του συγγραφέα και έναρξη της ιστορίας του, η ημέρα της Γιορτής της Αναλήψεως. Κύρια πρόσωπα: ο Πρωτοκολλητής Χέερμπραντ, ο Αντιπρύτανης Πάουλμαν, η κόρη του Βερόνικα, ο Αρχειοφύλακας Λίντχορστ, η κόρη του Σερπεντίνα, η Πωλήτρια μήλων και γλυκισμάτων και ο Φοιτητής Ανσελμος, ο οποίος, με πρόσχημα ένα ατυχές επεισόδιο κατά την είσοδό του στην πόλη, θα εμπλακεί σε μια μυστηριώδη ιστορία έρωτα και μαγείας, που θα τον φέρει αντιμέτωπο με το ανορθολογικό, τη «ρεαλιστική» διάσταση του οποίου θα υποχρεωθεί να αποδεχτεί: Ο Αρχειοφύλακας κατάγεται από τη μυθική Ατλαντίδα και είναι μια μεταμορφωμένη σε άνθρωπο σαλαμάνδρα, ενώ η κόρη του κυκλοφορεί με την αυθεντική μορφή της, ως χρυσοπράσινο φίδι και ως τέτοιο θα την ερωτευτεί ο φοιτητής. Στη συνέχεια, και αφού το θαυμαστό κατέθεσε τα διαπιστευτήριά του, αρχίζει να αυτοαποκαλύπτεται συνεχώς: Το σκοινί του κουδουνιού γίνεται ένα λευκό διάφανο φίδι, το μεταλλικό ρόπτρο της πόρτας μεταμορφώνεται σε δαιμονικό πρόσωπο που εκπέμπει πυρωμένες αχτίδες, η πωλήτρια μάγισσα εμφανίζεται με τη μορφή κανάτας του καφέ, ο αρχειοφύλακας πετάει ψηλά και χάνεται στα φύλλα ενός φοινικόδεντρου, ένας μαύρος γάτος πετάγεται μέσα από ένα μελανοδοχείο, ο φοιτητής φυλακίζεται σε ένα μπουκάλι κι ένας νεκρός σηκώνεται θυμωμένος από το φέρετρό του.

Αλλά και το δαιδαλώδες εσωτερικού του σπιτιού τού αρχειοφύλακα, που λειτουργεί ως καλειδοσκόπιο, με το μαγικό του κήπο και τα εκπληκτικά του δωμάτια, το κλασικό σπίτι της μάγισσας και οι νυχτερινές της τελετουργίες, καθώς επίσης και η εξωλογική συμπεριφορά αντικειμένων και πραγμάτων, παρ' όλη την «υπερφυσική» τους υπόσταση, είναι απολύτως ενταγμένα μέσα στη «λογική» του θαύματος. Και είναι αυτή ακριβώς η προαναφερθείσα «ρεαλιστική» εκδοχή του θαύματος που υπονομεύει και αναιρεί τελικά την επιφανειακή δομή της ρασιοναλιστικής πραγματικότητας, της οποίας οι ξαφνικές μαγικές «εκβλαστήσεις», λόγω της «υλικής» φυσικότητάς τους, της «φυσιολογικά» αναπόφευκτης παρουσίας τους, μοιάζουν απλως συνέχειες και προεκτάσεις της· μοιάζουν, κυρίως, αδιαμφισβήτητα δεδομένα, που καταργούν τις συμβατικές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στους δύο κόσμους και αποκαλύπτουν εκείνο το λαμπερό μονοπάτι, που οδηγεί σε άλλα σύμπαντα, σε άλλες χώρες, παραμυθένιες και ονειρικές, που μόνον η εκρηκτική φαντασία ενός μάγου ποιητή μπορεί να συλλάβει. Τα μυθικά «άνθη» αυτών των χωρών συλλέγει ο Χόφμαν και τα προσφέρει στον αναγνώστη του. Δεν έχει κανείς παρά να απολαύσει το μεθυστικό άρωμά τους.

Ποιητικών αποχρώσεων η μετάφραση του Βασίλη Τομανά, αναδεικνύει όλη την ομορφιά του πρωτοτύπου, ενώ η εμπεριστατωμένη εισαγωγή της Χριστίνας Σακελλίου, καθώς επίσης και το βιογραφικό επίμετρο με την εργογραφία του συγγραφέα βοηθούν τα μέγιστα τον αναγνώστη στην κατανόηση του έργου του.



ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/07/2002