Ο Πετροτσουλούφης

Πολυτελής τετράχρωμη έκδοση με σκληρό εξώφυλλο, διαστάσεις 17 Χ 24 εκατ.

Ο Πετροτσουλούφης με υπότιτλο Ιστορίες για καλούς μεγάλους και κακά παιδιά, είναι ίσως το πιο διάσημο εικονογραφημένο βιβλίο. Γράφτηκε το 1845 στην Φραγκφούρτη από τον γιατρό Χάινριχ Χόφμαν. Με αφορμή την απογοήτευση που αισθάνθηκε τα Χριστούγεννα του 1844, καθώς κανένα παιδικό βιβλίο δεν κατόρθωσε να του κεντρίσει την προσοχή, αποφάσισε ο ίδιος να γράψει ένα βιβλίο παραμυθένιο, με διδαχή και συμβουλές, χιούμορ και αστεία, τρελούς στίχους και απίθανες εικονογραφήσεις.

Την μετάφραση έκανε η ποιήτρια Τζένη Μαστοράκη, που υπογράφει ένα μακρύ υστερόγραφο για τον Struwwelpeter, όπως λέγεται στα γερμανικά αυτό το παράξενο βιβλίο.

Περιεχόμενα:

Πρόλογος
Ο Πετροτσουλούφης
Η ιστορία του Ιορδάνη του βίαιου
Η απερίγραπτα θλιβερή ιστορία με τα σπίρτα
Η ιστορία των μαύρων αγοριών
Η ιστορία του άγριου κυνηγού
Η ιστορία του Πίπη του Πιπίλα
Ι ιστορία του Σούλη και της σούπας
Η ιστορία του Ζανή του Ζιζάνιου
Η ιστορία του Ζάχου που Χαζεύει
Η ιστορία του Πότη που Πέταξε

Έγκλημα και Τιμωρία- Ένα μακρύ υστερόγραφο
Παράρτημα
Ο Struwwelpeter στην πρώτη του μορφή
O επίλογος για την 100ή έκδοση του 1876

Από το εσωτερικό του βιβλίου:




ΚΡΙΤΙΚΗ

Ενα δώρο έλαβα αυτές τις ημέρες από την Τζένη Μαστοράκη, το κλασικό βιβλίο για παιδιά Ο Πετροτσουλούφης του δόκτορος Χάινριχ Χόφμαν (Φραγκφούρτη, 1845), μεταφρασμένο από την ίδια (εκδόσεις Γράμματα). Πρόκειται για τις ιστορίες του Struwwelpeter, το όνομα του οποίου η Τζένη Μαστοράκη αποδίδει πολύ ευρηματικά στη γλώσσα μας ως Πετροτσουλούφη. Πίσω από αυτά τα βιβλία υπάρχουν σίγουρα πολλές προσωπικές ιστορίες. Για μένα είναι συνδεδεμένα με τις χριστουγεννιάτικες εικόνες. Οχι τις εικόνες των ελληνικών Χριστουγέννων, αλλά αυτές που μου «υπέβαλαν» οι πολύχρωμες χαλκομανίες, κυρίως γερμανικής προελεύσεως, οι οποίες σε μια εποχή αποτελούσαν βασικό εξοπλισμό πολλών παιδιών. Ηταν τέτοια η δύναμη αυτών των χαλκομανιών, που όταν πολύ αργότερα έπρεπε να μεταφράσω τα σονέτα από τις Τέσσερις Εποχές του Αντόνιο Βιβάλντι, για τις ανάγκες μιας συναυλίας της Καμεράτα, της ορχήστρας του Συλλόγου Φίλων της Μουσικής, έφερα μπροστά μου μια χαλκομανία για να αποδώσω, ας πούμε, τον «Χειμώνα». «Τρέμει, παγώνει/ κι άνεμος ανελέητος φυσά/ τρέχει κι όλο τα πόδια του χτυπά/ κι όλο τα δόντια του χτυπά, μέσα στο κρύο χιόνι... Κι από τις πόρτες τις κλειστές/ άκου, γλιστρούν βοριάς, σιρόκος κι άνεμοι πολεμιστές/ γιατί χειμώνας είναι αυτός, κι έχει χαρές».

Φαντάζομαι ότι προσωπικές ιστορίες θα υπάρχουν πίσω από αυτή τη μετάφραση της Τζένης Μαστοράκη, αν κρίνω μάλιστα από τις αναφορές που κάνει στην κόρη της Μαγιού. H Τζένη, ευρηματική μεταφράστρια και υπέροχη ποιήτρια, είναι από τους ανθρώπους που εργάζονται αθόρυβα, δημιουργώντας μας την αναγκαία ασφάλεια, για όσους τέλος πάντων αισθάνονται την ανάγκη αυτής της ασφάλειας. Προσωπική ιστορία υπάρχει και πίσω από τη δημιουργία του Πετροτσουλούφη. Καθώς πλησίαζαν τα Χριστούγεννα του 1844 ο γιατρός Χάινριχ Χόφμαν (1809-1894) βγήκε στην αγορά της Φραγκφούρτης για να αγοράσει ένα βιβλίο για τον τρίχρονο γιο του. Τον απογοήτευσαν όλα: διδακτικά, άνοστα, σχολαστικά. Τότε ο γιατρός αγόρασε ένα άγραφο τετράδιο και σχεδίασε ο ίδιος ένα βιβλίο. Ετσι γεννήθηκε ο Πετροτσουλούφης, με υπότιτλο «εύθυμες ιστορίες και αστείες εικόνες» που έμελλε να εξελιχθεί στο πιο διάσημο εικονογραφημένο βιβλίο όλων των εποχών και ο δημιουργός του να θεωρηθεί ο Κοπέρνικος της παιδικής λογοτεχνίας. Ο γιατρός Χόφμαν είχε αρχικά υπογράψει το βιβλίο ως Reimerich Kinderlieb (στιχοπλόκος που αγαπάει τα παιδιά, όπως το μεταφράζει η Τζένη Μαστοράκη) αλλά μετά τη μεγάλη επιτυχία φανέρωσε το πραγματικό όνομά του, στην 5η έκδοση του βιβλίου. Στο μακρύ και ωραίο υστερόγραφό της που επιγράφεται «Εγκλημα και Τιμωρία» η Τζένη Μαστοράκη μας λέει ότι η λέξη Struwwelpeter κυκλοφορούσε ως όνομα προσηγορικό από πολύ παλιά στις γερμανικές διαλέκτους του Ρήνου. Σήμαινε τον αναμαλλιασμένο, τον ξεχτένιστο, ακριβώς σαν τον ήρωα που σχεδίασε ο γιατρός Χόφμαν.

Οι ιστορίες του Χόφμαν θα λέγαμε σήμερα ότι είναι μη πολιτικώς ορθές. Ισως γι' αυτό μας αρέσουν τόσο. Αλλωστε μπορεί να είναι ποτέ πολιτικώς ορθό το μαγικό ή το θαυμαστό; Ας τελειώνουμε λοιπόν με αυτή τη γελοιότητα. Το κοριτσάκι που γίνεται παρανάλωμα πυρός επειδή παίζει με τα σπίρτα, ο Πίπης που πιπιλάει το δάχτυλο και ο ράφτης-που-έρχεται- από-το-πουθενά του κόβει μ' ένα τεράστιο ψαλίδι τους αντίχειρες, ο Σούλης που από ολόπαχο παιδάκι γίνεται ανορεξικός και πεθαίνει, ο Πότης που παρασέρνεται από τον άνεμο («Πού πήγε και τι απέγινε ο Πότης/Ποτέ δεν έμαθε η ανθρωπότης»), ο Ζάχος που χαζεύει και πέφτει στη θάλασσα, να μερικές ιστορίες του γιατρού Χόφμαν. Μερικοί μπορεί να τις θεωρήσουν ιστορίες τρομακτικές, αλλά τώρα που ο τρόμος έχει ξεθωριάσει - έτσι που είμαστε βουτηγμένοι στον τρόμο - οι ιστορίες του γιατρού Χόφμαν έχουν την αθωότητα του χρόνου, τη νοσταλγία του παραμυθιού, την καθαρότητα της αφέλειας.

Το βιβλίο σημείωσε τεράστια επιτυχία. Το 1898, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού του, είχε φτάσει τη 200ή έκδοση. Στις αρχές του 1920 κυκλοφορούσε η 400ή έκδοση και το 1921 η 502η, δηλαδή 102 εκδόσεις μέσα σε έναν χρόνο. H επιτυχία του ήταν τέτοια που ο Struwwelpeter δημιούργησε ένα κύμα μιμήσεων και παρωδιών που είναι γνωστές με τον όρο στρουβελπετριάδες, κάτι σαν τον όρο σουμπερτιάδες. Ο ήρωας του Χόφμαν χρησιμοποιήθηκε πολύ για την πολιτική παρωδία, αμέσως μετά την εμφάνισή του, στις επαναστάσεις του 1848. Από τις πιο γνωστές πολιτικές παρωδίες είναι αυτή του 1941 με τίτλο Struwwelhitler και συγγραφέα τον Doctor Schrecklichkeit (δόκτωρ Φρικαλεότης), όπου ο Πετροτσουλούφης γίνεται Χιτλεροτσουλούφης με το κατάμαυρο χιτλερικό τσουλούφι και τα ματωμένα χέρια. Τον συνόδευαν οι ακόλουθοι στίχοι (κατά μετάφραση Τζένης Μαστοράκη): «Αυτός ο Αδόλφος - τι παιδί! Από μια σταλιά/ γάτες ξεκλήριζε, σπουργίτια και σκυλιά. / Και μεγαλώνοντας, για να το πω με έναν στίχο, / τους παιδικούς του φίλους έστησε στον τοίχο!». Σε αυτή την παρωδία εμφανίζεται και η Ελλάδα ως αγριοκάτσικο με φουστανέλα που αφοπλίζει και παίρνει στο κυνήγι τον κυνηγό Μουσολίνι.

Αμέσως μετά την έκδοσή του το βιβλίο άρχιζε να μεταφράζεται και να διασκευάζεται σε διάφορες γλώσσες, αφού όπως μας λέει η Τζένη Μαστοράκη «στάθηκε πάντα μια πρόκληση για τους μεταφραστές, που έτσι και αλλιώς δεν υπήρξαν ποτέ αναμάρτητοι, και οι πιο τολμηροί μπήκαν στον πειρασμό να πολλαπλασιάσουν τη φρίκη του». Χάρη στη Μαστοράκη το βιβλίο υπάρχει και στη γλώσσα μας. Θα μείνω στον τρόπο με τον οποίο η Τζένη αποδίδει στα ελληνικά τα ονόματα των ηρώων του πρωτότυπου. Μπαίνει στην καρδιά της ελληνικής γλώσσας και των συμβολισμών μας, σε αυτό που θα λέγαμε επίσκεψη των ονομάτων, κατορθώνοντας σχεδόν το ακατόρθωτο: να μην προδίδει το πρωτότυπο.

Καταλαβαίνετε ότι αυτό το παιδικό βιβλίο μπορεί να διαβαστεί και από τους μεγάλους. Θα έλεγα μάλιστα ότι είναι ανάγνωσμα για τους μεγάλους. Ενα βιβλίο για αθώους συνενόχους και αφελείς συνενοχές.



ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-11-2003