Η προέλευση της γεωμετρίας

Στην Προέλευση της γεωμετρίας ο Χούσερλ, με μέθοδο κυρίως απορητική, διατυπώνει θέσεις που εξακολουθούν να έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη. Προπάντων επιτυγχάνει να διανοίξει σε όλο της το πλάτος τη σχέση ανάμεσα στη γλώσσα, την επιστήμη και την ιστορία: η γλώσσα φωτίζεται ως εγγυητής της ιδεατότητας του νοήματος και φορέας της ιστορικότητας. Αυτή η θεματοποίηση της γλώσσας δεν θα ήταν ωστόσο έγκυρη, εάν δεν παρέπεμπε στον πρακτικό κόσμο της καθημερινότητας και, ταυτοχρόνως, δεν προβαλλόταν στην τελεολογία του Λόγου.
Με στόχο να δοθούν κάποιες πρώτες εξηγήσεις στον Έλληνα αναγνώστη, το κείμενο του Χούσερλ συνοδεύεται εδώ από επιλεγμένα αποσπάσματα των συναφών μελετών του Ζαν Ντεριντά και του Μωρίς Μερλώ-Ποντύ, που αναλύουν, το καθένα με το δικό του ξεχωριστό ύφος, τη σχέση ιστορίας, γλώσσας και ιδεατότητας του νοήματος.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η καντιανή άποψη, σύμφωνα με την οποία η γνώση των ίδιων των πραγμάτων δεν είναι δυνατή, αλλά αντιθέτως πάντοτε έχουμε να κάνουμε με μια φαινομενική γνώση αυτών, έγινε ευρύτερα αποδεκτή και κατά το 19ο αι. και κατά τον 20ό αιώνα. Με την αυγή του 21ου αιώνα φαίνεται πως οι καταστάσεις αρχίζουν να αλλάζουν ριζικά. Δεν θα πρέπει να παραγνωρίζει κανείς ότι κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα αναπτύχθηκαν φιλοσοφικές πρωτοβουλίες οι οποίες είχαν στόχο τους την επανασύνδεση του Λόγου (Vernunft) με την Ιστορία (Geschichte). Ο Γερμανός φιλόσοφος Herbert Schadelbach καταγράφει στις θεωρητικές έρευνές του αυτές τις προσπάθειες.

Οσο κι αν φαίνεται παράξενο, ο Edmund Husserl (1859-1938) στη φαινομενολογία του επιχειρεί να συνδέσει το Λόγο με την Ιστορία, στο βαθμό που ανασυγκροτεί την ιστορική καταγωγή της ιδεατότητας της γεωμετρίας ή των αφηρημένων εννοιών εν γένει. Πράγματι, στο βιβλίο του (χειρόγραφο του 1936) «Η προέλευση της γεωμετρίας», ο Husserl επιχειρεί στο πλαίσιο των φαινομενολογικών ερευνών του ν' αποδείξει ότι οι αφηρημένες λογικές έννοιες έχουν ιστορική προέλευση. Το επιστημολογικό ενδιαφέρον του Husserl επαναδιατυπώνεται στο λεξιλόγιο της σύγχρονης φιλοσοφίας ως θεωρητικό πρόγραμμα για την ιστορική διάσταση και την πρακτική όψη της γλώσσας και του νοήματος.

Πράγματι δεν αμφιβάλλει κανείς ότι η ιδεατότητα του αφηρημένου νοήματος, της λογικής έννοιας (κατά τον Hegel) δεν είναι μια οντότητα χωρίς ιστορική αναφορά. Το ερώτημα όμως που διατυπώνεται είναι εντελώς διαφορετικό. Με άλλα λόγια, δεν έχει να κάνει με την ιστορική διάσταση της προέλευσης της γεωμετρίας αλλά με τη μεθοδολογία της κατασκευής του νοήματος των λογικών ερευνών.

Κατά τον Husserl, έχουμε πάντοτε να κάνουμε με μετατοπίσεις από την καθημερινή γλώσσα στην τεχνική γλώσσα των επιστημών και αντιστρόφως. Το ζήτημα δεν είναι το εύρος των μετατοπίσεων, ούτε, εννοείται, το μέγεθος των ιστορικών συγκλίσεων ή αποκλίσεων. Το ζήτημα ως φαινομενολογικό πρόβλημα έχει να κάνει με την ίδια τη συγκρότηση της υποκειμενικής συνείδησης. Με βάση την ιστορική διαδρομή του εικοστού αιώνα και την επιστημολογική επίγνωση της «ακέφαλης» συνειδήσεως, κατά τη φαινομενολογία, πράγματι μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η διυποκειμενική ισχύς της γεωμετρίας ή η αντικειμενικότητα των λογικών εννοιών έχουν ιστορική καταγωγή.

Το ερώτημα όμως είναι το εξής: τι σημαίνει να έχει ιστορική καταγωγή ή προέλευση η γεωμετρία ή η αριθμητική ή οι λογικές έννοιες εν γένει; Η απάντηση πράγματι μπορεί να δοθεί με τους όρους της φαινομενολογίας του Husserl, ο οποίος ισχυρίζεται ότι η ιδεατότητα του νοήματος είναι συνάρτηση της υλικότητας της γλώσσας και της ιστορίας. Φαίνεται πως, τελικά, δεν μπορούμε να αποφύγουμε τις παγίδες του ρεαλισμού ακόμη κι αν σκεφτούμε τα πράγματα από τη σκοπιά της φαινομενολογίας.

Ο Husserl είναι ένας επιβλητικός φιλόσοφος του εικοστού αιώνα, ο οποίος με τη σκέψη του και την έρευνά του οδήγησε την ανθρωπότητα στην αναμέτρησή της με τη μοίρα της και την ιστορική προοπτική της. Κατά τη δεύτερη φάση της επεξεργασίας της φαινομενολογίας του στο Πανεπιστήμιο του Gottingen (1901-1916) υιοθέτησε το φιλοσοφικό σύνθημα: «στα ίδια τα πράγματα!» (Zu den Sachen selbst!), το οποίο δεν ήταν παρά η θεωρητική κραυγή, για να απαλλαγεί η φιλοσοφική κοινότητα από τις περίπλοκες και πολύπλοκες κατασκευές και να επιστρέψει στα ίδια τα πράγματα, τα συμβάντα, τα γεγονότα χωρίς εννοιολογικές επικαλύψεις.

Μπορούμε με αφορμή την προβληματική σχετικά με την προέλευση των λογικών εννοιών να σκεφτούμε τα πράγματα από την επιστημολογική σκοπιά της υπέρβασης του διαχωρισμού ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο; Πράγματι, η φαινομενολογία του Husserl όπως και η φιλοσοφία του Nietzsche αποτελούν τα μείζονα φιλοσοφικά προγράμματα κριτικής της κλασικής μεταφυσικής. Για να καταλάβει κανείς τα πράγματα, δηλ. για να συλλάβουμε το νόημα των συμβάντων, των γεγονότων και των πραγμάτων στη ζωή μας, θα πρέπει να προβούμε σε μια θεωρητική «εποχή» (Epoche κατά τον Husserl). Να επιδοθούμε, με άλλα λόγια, σε μια προσπάθεια αποχής από τις θεωρητικές κατασκευές. Τα ίδια τα πράγματα μπορούν να φανερώσουν και την ιδεατότητά τους και την υλικότητά τους. Τελικά η φαινομενολογική πρόταση του Husserl έχει, όσο ποτέ άλλοτε, μια μοναδική επικαιρότητα. Μετά το «τέλος των ιδεολογιών» (μετά το έτος-τομή 1989) μήπως ακολουθεί και το τέλος των φιλοσοφικών θεωριών;

Η επιστημολογική πρόταση της «εποχής» του Husserl δεν εκφράζει παρά τη θεωρητική συνείδηση των πρώτων δεκαετιών του εικοστού αιώνα. Οι επιστημονικές κατακτήσεις του 18ου και 19ου αιώνων οδήγησαν σε μια θεωρητική υπερτροφία της φιλοσοφικής συνειδήσεως. Οι ριζικές αμφισβητήσεις στο χώρο των φυσικών επιστημών διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις για τη ριζική κριτική της μεταφυσικής. Η φαινομενολογία είναι η ριζική άρνηση του φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι κατά το πρότυπο: υποκείμενο-αντικείμενο. Μ' αυτή την έννοια, συνιστά την επιστημολογική προπαίδεια του σύγχρονου φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι, το οποίο ορίζεται ως γλωσσικο-επικοινωνιακό παράδειγμα του φιλοσοφείν.

Το κείμενο «Η προέλευση της γεωμετρίας» εντάσσεται σην ύστερη φάση των φαινομενολογικών ερευνών του Husserl (1916-1938). Σ' αυτήν τη φάση το πρώτιστο επιστημολογικό ενδιαφέρον του στρέφεται στην αντικατάσταση των υπερβατολογικών όρων της γνωστικής διαδικασίας από τις πραγματολογικές συνθήκες. Η φαινομενολογία του Husserl αποτελεί την ενδιάμεση στάση από την κλασική μεταφυσική στον τελικό προορισμό που ονομάζεται: σύγχρονη πραγματολογική και επικοινωνιακή φιλοσοφία.

Αξίζει να πούμε δύο λόγια για την ελληνική έκδοση του κειμένου «Η προέλευση της γεωμετρίας». Κατ' αρχάς έχουμε να κάνουμε με μια δίγλωσση έκδοση, η οποία τιμά τον εκδοτικό οίκο «Εκκρεμές» και τους συντελεστές της. Επειτα, η εισαγωγή, η μετάφραση και τα σχόλια παραπέμπουν σε μια υποδειγματική έκδοση. Απομένουν να γίνουν πολλά ακόμη στους κύκλους της ελληνικής φιλοσοφικής κοινότητας σχετικά με την «υποδοχή» ή τη «δεξίωση» του Husserl στη θεωρητική μας κοινότητα. Στον κύριο Παύλο Κόντο (Πανεπιστήμιο Πατρών) αξίζουν συγχαρητήρια για την πρωτοβουλία του να γίνει ευρύτερα γνωστή στον τόπο μας η φαινομενολογία ως φιλοσοφικό ρεύμα του εικοστού αιώνα.



ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/05/2004