Σκοτεινός Βαρδάρης

Θεσσαλονίκη-Μελένικο-Παρίσι. Παραμονές των Βαλκανικών πολέμων. Τι συνδέει τη "μοιραία" και κοσμοπολίτικη βαλκανική πολιτεία με τη μικρή βυζαντινή κωμόπολη και την Πόλη του Φωτός; Μέσα από ποιες χαρές, ποιες ηδονές αλλά και από ποιες λύπες ο δεκαοχτάχρονος Στέφανος μυείται στη ζωή, στον έρωτα και στην απώλεια; Με τι τόλμη η Ελένη αποφασίζει να κάνει την πιο αιρετική επιλογή ζωής καταπατώντας ιερά και όσια αιώνων; Και τι αναζητά ένας Γάλλος δημοσιογράφος στο Μελένικο το καυτό 1905; Ένας οραματιστής τραπεζίτης ονειρεύεται, στο Παρίσι, την ειρήνη και τη συνύπαρξη των λαών. Κι ένας Γάλλος φωτογράφος αναλαμβάνει, στη Θεσσαλονίκη, να κάνει αυτό το όνειρο πραγματικότητα. Όμως η κήρυξη των Βαλκανικών πολέμων ανατρέπει τα πάντα.
Για τους Έλληνες της Θεσσαλονίκης έρχεται η απελευθέρωση. Για τους Έλληνες του Μελένικου, η προσφυγιά. Ο Στέφανος, η Ελένη, ο Μίλτος, ο Κωνσταντίνος: τέσσερις νέοι ενηλικιώνονται. Τι μένει από αυτούς εκτός από τη φωτογραφία του φωτογράφου και τη μυθιστορία με τον τίτλο Σκοτεινός Βαρδάρης;





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Θεσσαλονίκη, αυτό το πολύσημο σταυροδρόμι των δύο πρώτων ταραγμένων δεκαετιών του περασμένου αιώνα , το Μελένικο ή Μέλνικ, μια ακριτική βυζαντινή κυψέλη, που διέπρεψε στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποτελώντας από πλευράς αυτοδιοίκησης λαμπρό παράδειγμα προς μίμηση, δευτερευόντως η Σόφια, το Βουκουρέστι και το αειθαλές Παρίσι των καλλιτεχνικών αναζητήσεων, συνιστούν εδώ τις εστίες των διαδοχικών ιστορικών και κοινωνικών - οικονομικών αναφορών. Πρόκειται για το πρώτο μυθιστόρημα της Ελενας Χουζούρη, η οποία μας έχει ήδη δώσει έως σήμερα πέντε ποιητικές συλλογές, τέσσερα βιβλία με μελέτες - δοκιμές, μια παιδική ιστορία κ.ά.

Καθορίζοντας με άνεση έναν μείζονα γεωπολιτικό χώρο πνευματικών ανταλλαγών, αιματηρών συρράξεων, θανάσιμων φυλετικών τριβών, αλλά και αλλεπάλληλων αισθητικών οσμώσεων, που ανέκαθεν, ως γνωστόν, προκαλούσε και υποστήριζε η θερμή συνάντηση ετεροτήτων, ο «Σκοτεινός Βαρδάρης» είναι εν ολίγοις μια απόπειρα συγκλήρωσης χρόνιων παθών. Ο Ελληνας Στέφανος, ο Βούλγαρος Γκεόργκι, η Ελένη, που κατάγεται, όπως επισημαίνεται με έμφαση, από περιφανή οικογένεια του Βυζαντίου και ο Γάλλος Ογκίστ αντιπροσωπεύουν τέσσερις εμφανώς διαφορετικές ηθικές κατηγορίες. Είναι οι τύποι των ανθρώπων που διεγείρουν εξ ορισμού τη φαντασιακή πρακτική και κατ' επέκταση τη μυθιστορηματική πρόταση . Κάποιοι από αυτούς έρχονται τη μοιραία στιγμή μετωπικά αντιμέτωποι, ενώ άλλοτε συνέπλεαν πανηγυρικά και ομονοούσαν χωρίς ενδοιασμούς. Εναντιωματικοί, χωρίς όμως να το γνωρίζουν κατά βάθος, ιδεολογικά διαφοροποιημένοι , οι χαρακτήρες του βιβλίου εδραιώνουν ταυτότητες, υψώνουν καβαφικά τείχη, αμφισβητούν φιλίες και συμμαχίες. Ετοιμοι να διαφυλάξουν τα σύνορα που επιβάλλει η αδέκαστη φυλετική μνήμη, τολμούν, όταν μάλιστα τους προκαλέσουν οι συγκυρίες, να γίνουν επιτέλους πρόσωπα. Κι όπως θα το περίμενε κανείς, ο συνδετικός κρίκος, ή, κατά περίπτωση, η τεθλασμένη οδός επικοινωνίας, που θέλει να λειτουργήσει απερίσπαστη μέσα σε τόσες και τόσες αντιξοότητες, είναι βέβαια ο καταλυτικός, ο απροσμάχητος έρωτας.

Στην πολλαπλά βεβαρημένη ατμόσφαιρα, που προοιωνίζεται τους κοσμογονικούς για την περιοχή μας Βαλκανικούς Πολέμους, ο έρωτας είναι, ως εκ των πραγμάτων, η κατ' εξοχήν φαρμακεία. Η αφήγηση αφιερώνει πολλές σελίδες στην προβολή αυτού του ρευστού κλίματος που συνοδεύει τις βίαιες ή μη μετακινήσεις πληθυσμών και την τελεσίδικη πτώση κατεστημένων, με την ανάλογη ανάφλεξη εδαφικών διεκδικήσεων. Ο,τι δηλαδή συνεπάγεται πρωτίστως την αλλαγή χαρτών, τη συχνά αδιέξοδη επανεξέταση διεθνών συνθηκών και την αναπροσαρμογή των προσανατολισμών των επιμέρους κρατικών οντοτήτων. Εξού και οι κερδισμένοι και οι απολεσθέντες έρωτες ευκαιριακών μεταναστών και περίλυπων αποδήμων, που αναδεικνύει σε ορόσημα βίου η επαρκής μυθιστορηματική τέχνη της Ελενας Χουζούρη.

Αν όντως αληθεύει, σύμφωνα με μια παλαιά σχολή της ινδικής σκέψης, ότι η γεωγραφία συνιστά μια ευδιάκριτη και πάντως αμάχητη προβολή της ηθικής, τότε οι πεζογραφικές δοκιμές του είδους, στο οποίο κατατάσσεται ευθέως ο «Σκοτεινός Βαρδάρης», υπομνηματίζουν, μεταξύ άλλων, κατά τρόπο εναργή και αρκούντως διεισδυτικό, χάρτες. Η ερωτογραφία και η χαρτογραφία δρουν κατά συνέπεια παραπληρωματικά. Ο χάρτης είναι το απείκασμα του ένδον αγώνος, η λεπτομερής αποτύπωση της εσωτερικής διαπάλης. Ο χάρτης υπαγορεύει συμπεριφορές, εξελίξεις και πεπρωμένα. Εξισώνεται με το οριακό γίγνεσθαι. Είναι, με άλλα λόγια, ένα είδος θεού.

Τα δορυφορικά, αλλά αληθινά πρόσωπα, όπως είναι ο Αλμπέρ Καν (1860-1940), ο Χιλμί Πασάς, ο Αβδούλ Χαμίτ, ο Αβραάμ Μπεναρόγια, ο Λουί Μουργκό - Ντικουντρέ κ.ά., συνυπάρχουν δίπλα σε επινοημένες, αεικίνητες υπάρξεις, κατά τρόπο εναργή και αισθητικά ολοκληρωμένο. Ο πραγματικός «γραφεύς»,ο πρωτοποριακός φωτογράφος, ο αληθέστατος Ογκιστ Λεόν, που έχει προηγουμένως σπουδάσει χημικός, ο ένας από το βασικό κουαρτέτο των ηρώων, είναι η αρραγής γέφυρα που συνδέει την αδήριτη αντικειμενικότητα του τραγικού με την αναπόφευκτη παραμυθία του έρωτα. Η ομολογούμενη επιτυχία του «Σκοτεινού Βαρδάρη» οφείλεται κυρίως στο ότι όλα αυτά διαθλώνται, διερμηνεύονται και αναμοχλεύονται με διηγητικό τακτ. Πρώτο, αλλά όχι πρωτόλειο μυθιστόρημα, ο «Σκοτεινός Βαρδάρης» αποδεικνύει στην πράξη την ικανότητα της Ελενας Χουζούρη να διαχειρίζεται με σύνεση το πολυποίκιλο πράγματι υλικό της, χωρίς να ενδίδει στους πειρασμούς της λεκτικής σπατάλης, κάτι που χαρακτηρίζει εν γένει τα ιστορικά αφηγήματα του συρμού.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/03/2005