Θέματα από την ιστορία των Μαθηματικών

Τα Θέματα από την ιστορία των Μαθηματικών είναι ένα εισαγωγικό βιβλίο, σκοπός του οποίου είναι να παρουσιάσει στον αναγνώστη μερικά αντιπροσωπευτικά θέματα από την ιστορία των αιγυπτιακών, των βαβυλωνιακών και των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών. Το μαθηματικό υλικό που πραγματεύεται είναι αρκετά στοιχειώδες, ούτως ώστε το βιβλίο στο μεγαλύτερο μέρος του να είναι προσιτό ακόμα και στους μαθητές της τελευταίας τάξης του λυκείου. Βασικό μέλημα του συγγραφέα ήταν να αποφύγει τους αναχρονισμούς και τις ανιστορικές ερμηνείες και ανακατασκευές που χαρακτηρίζουν την παλαιότερη ιστοριογραφία των Μαθηματικών και να παρουσιάσει τα επιλεγμένα επεισόδια από τα μαθηματικά της αρχαιότητας με βάση την οπτική που έχει καθιερώσει η σύγχρονη ιστοριογραφία. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ιστορία των Μαθηματικών είναι ένας κλάδος της ιστορίας των επιστημών με πολύ ιδιαίτερα και διακριτά χαρακτηριστικά και μεγάλη ανάπτυξη διεθνώς. Ενώ όμως στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία -κυρίως στα αγγλικά, στα γαλλικά και στα γερμανικά- ο αναγνώστης μπορεί να βρει εξαιρετικές μελέτες, γραμμένες από διάσημους επαγγελματίες ιστορικούς των Μαθηματικών, ο Ελληνας αναγνώστης έχει δυστυχώς ελάχιστες επιλογές. Ας αναφέρουμε ενδεικτικά τη δίτομη «Ιστορία των Ελληνικών Μαθηματικών» του T.L. Heath (έκδοση του Κέντρου Ερευνας Επιστήμης και Εκπαίδευσης, 2001), το βιβλίο «Οι θετικές επιστήμες στην αρχαιότητα» του Ο. Neugebauer (ΜΙΕΤ, 1986), τη μονογραφία «Απαρχαί των Ελληνικών Μαθηματικών» του Α. Azab (Εκδόσεις Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος, 1973) και τέλος τη «Συνοπτική Ιστορία των Μαθηματικών» του D.J. Struik (Εκδόσεις Ι. Ζαχαρόπουλος, 1982).

Στην προσπάθεια να καλυφθεί η έλλειψη στην ελληνική γλώσσα έγκυρων και διεθνώς αναγνωρισμένων έργων για την ιστορία των Μαθηματικών, ιδιαίτερα των αρχαίων ελληνικών Μαθηματικών, συνέβαλαν τα τρία τελευταία χρόνια οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σε συνεργασία με τον επίκουρο καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιάννη Χριστιανίδη. Ετσι, το 2000 κυκλοφόρησε, με ιδιαίτερη επιτυχία, σε δική του μετάφραση και επιστημονική επιμέλεια, το κλασικό σύγγραμμα του B.L. van der Waerden «Η αφύπνιση της επιστήμης», βιβλίο κορυφαίο στη διεθνή βιβλιογραφία για την ιστορία των Μαθηματικών. Η εκδοτική επιτυχία του βιβλίου του B.L. van der Waerden απέδειξε μία ακόμα φορά ότι υπάρχει ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό που επιθυμεί να γνωρίσει και να μελετήσει σε βάθος την πραγματική ιστορία των επιστημών, ιδιαίτερα της αρχαίας ελληνικής επιστήμης, μέσα από καθιερωμένα πρωτότυπα έργα των ιστορικών των επιστημών, και όχι μέσα από εκλαϊκευτικές, πολλές φορές ανακριβείς, αφηγήσεις εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα.

Προς την κατεύθυνση αυτή έρχεται να συμβάλει και το καινούριο βιβλίο του Γιάννη Χριστιανίδη, που φέρει τον τίτλο «Θέματα από την Ιστορία των Μαθηματικών» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2003). Ο συγγραφέας είναι γνωστός στη διεθνή κοινότητα των ιστορικών των Μαθηματικών κυρίως για το ξενόγλωσσο ερευνητικό του έργο για τον Αλεξανδρινό μαθηματικό του 3ου μ.Χ. αιώνα Διόφαντο. Στον ελληνικό χώρο έχει συμβάλει ουσιαστικά, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, στον εμπλουτισμό της ελληνικής βιβλιογραφίας για την ιστορία των Μαθηματικών τόσο με πρωτότυπες μελέτες όσο και με μεταφράσεις μερικών εξαιρετικών κλασικών επιστημονικών άρθρων και βιβλίων. Πολλά από τα άρθρα αυτά δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό της ιστορίας των επιστημών και της τεχνολογίας Νεύσις (Εκδόσεις Νεφέλη), το μοναδικό, προς το παρόν, επιστημονικό περιοδικό για την ιστορία των επιστημών στην ελληνική γλώσσα. Στο καινούριο βιβλίο του «Θέματα από την Ιστορία των Μαθηματικών», ο συγγραφέας επιδιώκει να παρουσιάσει τα πορίσματα νέων μελετών που όχι μόνο συμπληρώνουν σε ορισμένα σημεία την εικόνα των αρχαίων Μαθηματικών που προσφέρει το κλασικό αλλά σχετικά παλιό (1950) βιβλίο του van der Waerden, αλλά -και αυτό είναι το πιο σημαντικό- αναθεωρούν ορισμένα από τα μεθοδολογικά εργαλεία στα οποία βασίζονταν οι παλαιότερες αφηγήσεις της ιστορίας των Μαθηματικών. Με αυτή την έννοια, τα Θέματα από την Ιστορία των Μαθηματικών φιλοδοξούν ν' αποτελέσουν μια σύγχρονη επέκταση, ένα συμπλήρωμα του βιβλίου του van der Waerden. Αλλωστε, ο υπότιτλος «Αιγυπτιακά, Βαβυλωνιακά και Ελληνικά Μαθηματικά», ο οποίος είναι ο ίδιος με τον υπότιτλο του βιβλίου του van der Waerden, πιστεύουμε ότι αυτό ακριβώς θέλει να δηλώσει. Αποτελεί όμως ταυτόχρονα ένα αυτοδύναμο, ευσύνοπτο και εύληπτο εισαγωγικό εγχειρίδιο, απαραίτητο για όποιον θέλει να μελετήσει την ιστορία των Μαθηματικών, το οποίο πραγματεύεται επιλεγμένα θέματα από την ιστορία των αιγυπτιακών, των βαβυλωνιακών και των αρχαίων ελληνικών Μαθηματικών. Σ' αυτό ο αναγνώστης δεν θα βρει μία συστηματική και λεπτομερή εξιστόρηση των Μαθηματικών που ανέπτυξαν οι τρεις αυτοί αρχαίοι πολιτισμοί (μια τέτοια εξιστόρηση προσφέρει άλλωστε το βιβλίο του van der Waerden), αλλά μια συνοπτική επισκόπηση μερικών δειγμάτων από τα Μαθηματικά που δημιούργησαν οι πολιτισμοί αυτοί, δειγμάτων η επιλογή των οποίων έγινε από το συγγραφέα με βασικό κριτήριο τη σημασία τους για την ιστορία της επιστήμης. Υπ' αυτή την έννοια, το βιβλίο μάς παραπέμπει σε αντίστοιχα βιβλία της διεθνούς βιβλιογραφίας, όπως είναι λ.χ. το βιβλίο Episodes from the Early History of Mathematics του Asger Aaboe, ή το Episodes in the Mathematics of Medieval Islam του J.L. Berggren.

Μέσα από τις σελίδες του ο αναγνώστης θα γνωρίσει, εκτός από τα ίδια τα μαθηματικά θέματα που πραγματεύεται, ενδιαφέρουσες πλευρές του τρόπου με τον οποίο εργάζεται ένας επαγγελματίας ιστορικός των Μαθηματικών. Θα μπορέσει να κατανοήσει ορισμένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει, θα γνωρίσει τις πηγές που χρησιμοποιεί, αλλά και τις μεθόδους που εφαρμόζει ώστε να προσεγγίσει τις πηγές κατά τρόπο που δεν παραβιάζει την ιστορική τους ιδιοσυγκρασία. Θα αντιληφθεί ορισμένα από τα κριτήρια που χρησιμοποιεί προκειμένου να επιλέξει, μεταξύ των πολλαπλών ερμηνειών και αναγνώσεων που είναι δυνατόν να προταθούν για ένα ιστορικό τεκμήριο, εκείνη την ερμηνεία που είναι ιστορικά πιο δόκιμη, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί τις μεταγενέστερες ιστορικές μαρτυρίες. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο συγγραφέας σε μερικές περιπτώσεις προτείνει περισσότερες της μιας αποδεκτές αναγνώσεις των ιστορικών τεκμηρίων. Αυτό ισχύει λ.χ. για την κατασκευή του πίνακα «2 : n» του αιγυπτιακού παπύρου Rhind, για την κατασκευή της βαβυλωνιακής πινακίδας «Plimpton 322», για την περίφημη «βαβυλωνιακή άλγεβρα», για τον τρόπο με τον οποίο ανακαλύφθηκε η ασυμμετρία στα αρχαία ελληνικά Μαθηματικά κ.λπ. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν και τα θέματα που παρουσιάζονται στο βιβλίο αυτό κάτω από διαφορετικό ερμηνευτικό σχήμα σε σύγκριση με τις ερμηνείες που προτείνονται στο βιβλίο του van der Waerden.

Πιστεύουμε ότι το περιεχόμενό του και ο τρόπος που είναι γραμμένο το καθιστούν όχι μόνο μια εξαιρετική εισαγωγή για τον αναγνώστη που επιθυμεί ν' αρχίσει να ασχολείται με την ιστορία των Μαθηματικών, αλλά και ένα εξαιρετικά ενημερωτικό βιβλίο για τον αναγνώστη που ασχολείται ήδη συστηματικά με την ιστορία των Μαθηματικών και επιθυμεί να κατανοήσει τις εξελίξεις και τις νεότερες απόψεις στον τομέα αυτό της ιστορίας των επιστημών.



ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΙΑΛΕΤΗΣ (Καθηγητής Παν/μίου Αθηνών)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/05/2003