Όψεις της γλώσσας

Στο βιβλίο αυτό συγκεντρώνονται κείμενα που γράφτηκαν στο διάστημα μιας δεκαπενταετίας. Τα ζητήματα που τίθενται μπορούν να περιγραφούν ως συνδεόμενα με μια σειρά από διαπλεκόμενα ζεύγη εννοιών: το σαφές και το σκοτεινό, το ψηφιακό και το αναλογικό, το γνωσιακό και το συγκινησιακό, το κοινωνικοϊστορικό και το βιολογικό - πάντα στο χώρο της γλώσσας. Ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει μέσα από τη διερεύνηση μιας σειράς θεμάτων, ειδικότερων και γενικότερων, τη διαπλοκή αυτών ακριβώς των συστατικών που ορίζουν τη φύση της γλώσσας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο του A.-Φ. Χριστίδη Οψεις της γλώσσας συγκροτείται από 12 κείμενα, πλαισιωμένα από μια εισαγωγή, στα οποία εξετάζονται επί μέρους γλωσσικά φαινόμενα, μεταξύ των οποίων η πολυσημία, η μεταφορά, ο μαγικός λόγος κ.ά. Αν και κάποια από τα ειδικότερα αυτά θέματα αποτελούν συμβολές σε έναν ευρύ διάλογο που αφορμάται από τις πολύπλοκες ιδιαιτερότητές τους, τα κείμενα του βιβλίου ως σύνολο υπερβαίνουν το επί μέρους· συνιστούν ψηφίδες μιας σκέψης, που βαθμιαία οικοδομεί μια συνολική αντίληψη για τη γλώσσα και μια θεώρηση της γλωσσολογίας ως επιστήμης που συναρθρώνει τη διαπλοκή υποκειμένου και γλώσσας μέσα από τη διεπίδρασή του με τον κόσμο.



Διακριτές μονάδες



Το όλο εγχείρημα, όπως ακούγεται προγραμματικά, φαίνεται να απομακρύνεται από τις αρχές με τις οποίες η γλωσσολογία θεμελιώθηκε ως επιστήμη. H αναφορά είναι, βέβαια, στον Σοσύρ και στην ψηφιακότητα. H αντίληψη αυτή, που έλκει την καταγωγή της από τον Λοκ και τον Ντεκάρτ, θεωρεί ότι η γλώσσα ως σύστημα αποτελείται από απόλυτες, ως προς την ύπαρξή τους, διακριτές μονάδες, οι οποίες σχετίζονται μεταξύ τους μέσα από ένα είδος «πράξεων» (συνταγματικές και παραδειγματικές σχέσεις). Αν η μία συνέπεια αυτής της θεώρησης είναι μια αλγεβρική «κατασκευή» της γλώσσας, που πραγματώνεται με την εστίαση στην πρόταση, η άλλη είναι ο «καθαρός» και «αμόλυντος» χαρακτήρας της, με την έννοια ότι τα πάντα στη γλώσσα είναι από και για τη γλώσσα - η αυθαιρεσία του γλωσσικού σημείου συνιστά την περίτρανη απόδειξη της «αυτάρκειάς» της.

Στην πορεία της ιστορίας της γλωσσολογίας η ψηφιακή αντίληψη για τη γλώσσα και τον νου αποθεώθηκε, αν και ακούστηκαν φωνές - που είτε χρίστηκαν περιθωριακές είτε απομονώθηκαν ως ανήκουσες στον εξωγλωσσολογικό χώρο - οι οποίες εντόπισαν τα κενά, τις ελλείψεις και τα χάσματα. H βασική αμφισβήτηση, που ήλθε με έναν μαζικό τρόπο, προήλθε από ένα ολόκληρο επιστημονικό παράδειγμα - τη γνωσιακή γλωσσολογία. Επρεπε να περάσει πολύς καιρός και να ξαναδιαβαστεί ο Σοσύρ με την ανακάλυψη των χειρογράφων του, για να αποκαλυφθεί ότι ο ψηφιακός Σοσύρ ήταν σχεδόν δημιούργημα των εκδοτών των Μαθημάτων του και ότι ο ίδιος προσπαθούσε να αποκρυπτογραφήσει τους μη ψηφιακούς, αναλογικούς χώρους της γλώσσας.



Δείκτης, εικόνα, σύμβολο



Καρπός αναζητήσεων μιας δεκαπενταετίας, τα κείμενα του Χριστίδη έρχονται από έναν άλλο δρόμο να συμβάλουν σε αυτή τη συζήτηση που έχει ενεργοποιηθεί τα τελευταία χρόνια. Μέσα από έναν ευρύ διεπιστημονικό διάλογο με φιλοσόφους, ψυχολόγους και «αιρετικούς» ψυχογλωσσολόγους, με ανθρωπολόγους, νευροεπιστήμονες και ψυχαναλυτές, ο Χριστίδης προχωράει πίσω ή κάτω από την πρόταση αναζητώντας να φέρει στο φως τις πρωτογλωσσικές αποτυπώσεις της εμπειρίας στο σώμα της γλώσσας. Με βασικό του εργαλείο τη σημειολογική διάκριση του Πιρς σε δείκτη, εικόνα και σύμβολο αναδεικνύει τους γλωσσικούς χώρους όπου η ψηφιακότητα συνυπάρχει με την αναλογικότητα, τους χώρους όπου στη σαφή διακριτότητα της γλώσσας αντηχούν οι αισθήσεις και τα συναισθήματα του βιώματος. Μέσα από την προσέγγιση γλωσσικών μορφών που η γλωσσολογία εξόριζε καταδικάζοντάς τις ως περιθωριακές - τη μεταφορά, τον μαγικό και τον προφητικό λόγο -, ο Χριστίδης αποκαλύπτει την αρτιότητα του γλωσσικού φαινομένου αποδεικνύοντας ότι αυτό που εξοριζόταν ως «σκοτεινό» είναι ο χώρος όπου μιλάει το «πάθος» της άμεσης εμπειρίας· και ότι η γλώσσα αυτό που χάνει με το να γίνει γλώσσα, δηλαδή την αμεσότητα της εμπειρίας - ο εγελιανός «φόνος του πράγματος» -, γυρεύει να το ξαναβρεί: όχι μόνο με την ποίηση αλλά και μέσα από κεντρικές εκδηλώσεις της, όπως η μεταφορά. Ετσι, η γλωσσική σήμανση εικονογραφείται ως το σύστημα όπου το ψηφιακό διαπλέκεται με το αναλογικό, το άλεκτο «εμπαθές» βίωμα αντηχεί μέσα στην ελευθερία του συμβόλου - μια οπτική που αναδεικνύει την άρρητη διαλεκτική με την οποία συνδέονται και από την οποία καθορίζονται κεντρικοί και περιφερειακοί γλωσσικοί χώροι. «Τα όρια ορίζουν» λέει ο ίδιος χαρακτηριστικά, ακριβώς για να αντιτάξει στην απαξίωση του περιφερειακού την άδηλη συγγένειά του με το κέντρο.

Αν αυτή η «οριζόντια» ανάγνωση του γλωσσικού φαινομένου ορίζει συνθετικά το εύρος του, η οπτική με την οποία τα αναλογικά βιωματικά συστατικά της εμπειρίας διαχέονται μέσα στην ψηφιακή γλώσσα συνιστά την «κάθετη», ιστορική ανάγνωσή της. H συμβολική σήμανση δεν είναι μόνο ο φορέας της κοινωνικής σύμβασης και των ιστορικών εγγραφών της· ως μείξη πρωτογλωσσικού και γλωσσικού, είναι και φορέας της διεπίδρασης της ιστορίας του υποκειμένου με τον κόσμο. Που σημαίνει ότι η συμβολική γλωσσική σήμανση είναι άμεσα διαπλεγμένη με την ιστορία σε δύο επίπεδα: στο κοινωνικό και στο υποκειμενικό. Αν η πρώτη διαπλοκή συνιστά πάγια θέση της γλωσσολογίας, η δεύτερη εισάγει δραστικά στον χώρο του νοήματος το ανθρώπινο υποκείμενο και τη βαθύτερη κοινωνική του διάσταση.



Μια ενιαία λογική



Αυτή, βέβαια, είναι μια θέση που απομακρύνεται από τις αρχές της «εσωτερικής», «αυτόνομης» γλωσσολογίας, όπως την ήθελε ο Σοσύρ. Είναι, όμως, παράλληλα και μια θέση που οδηγεί σε μια διαλεκτική και ολιστική σύνθεση γλώσσας και ανθρώπινου υποκειμένου, καθώς συναρθρώνει σε μια ενιαία λογική όλο το φάσμα των ανθρώπινων γλωσσικών εκδηλώσεων εντάσσοντάς τις σε μια συνολική θεώρηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Αν το άνοιγμα στο «πίσω από την πρόταση» αναδεικνύει τη γλωσσική προϊστορία ως ενεργό παράγοντα διαμόρφωσης της συμβολικής γλώσσας, αποτελεί ταυτόχρονα και έναν δίαυλο μέσα από τον οποίο ο Χριστίδης θα εισαγάγει την ψυχαναλυτική οπτική για να «ζεστάνει» το ψυχρό σύμβολο με έννοιες που «δομούν και δονούν τον ανθρώπινο ψυχισμό», όπως λέει. Αυτή η συνάντησή του με την ψυχανάλυση αποδεικνύεται εξαιρετικά καρποφόρα με έναν διττό τρόπο: από τη μια του δίνει τη δυνατότητα να αναδείξει ευαίσθητες όψεις της μεταφοράς και του ποιητικού λόγου· από την άλλη, με τα πιρσιανά του εργαλεία θα διαβάσει το ασυνείδητο ως χώρο μιας αναλογικής «γλώσσας», μιας γλώσσας δηλαδή που χρησιμοποιεί τον δείκτη και την εικόνα· με αυτή τη λογική, η ψυχανάλυση είναι talking cure, θεραπεία με τα λόγια, γιατί μετασχηματίζει τον ασυνείδητο δείκτη σε συνειδητό σύμβολο, που αναλύει, διαχωρίζει και έτσι επαναμορφοποιεί το πυκνό, ολιστικό βίωμα, κάνοντάς το να χάσει την αγχογόνα δύναμή του.

Θα μπορούσαμε σε αυτή την περίπτωση να μιλήσουμε για «εκλεκτικές συγγένειες» ανάμεσα στη γλωσσολογία και στην ψυχανάλυση;



Μαρία Θεοδωροπούλου (διδάκτωρ Γλωσσολογίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 27-07-2003