Όταν έκλαψε ο Νίτσε

Μέσα από μια σειρά μυστικές συμφωνίες, ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Φρήντριχ Νίτσε και ο Αυστριακός γιατρός Γιόζεφ Μπρόϊερ, ένας από τους πατέρες της ψυχανάλυσης, συναντιούνται στη Βιέννη του 19ου αιώνα, σε μια εμπνευσμένη διαδικασία διπλής ψυχοθεραπείας. Σ' αυτή την περιπέτεια υπαρξιακής αναζήτησης δύο μοναδικών ανθρώπων εμπλέκονται ένας νεαρός ειδικευόμενος γιατρός ονόματι Ζίγκμουντ Φρόυντ, μια θυελλώδης γυναίκα-ίνδαλμα ποιητών και ψυχιάτρων, η Λου Σαλόμε, και μια σαγηνευτική ασθενής, η Αννα Ο., που στοιχειώνει την ψυχή του γιατρού της. Η ψυχοθεραπευτική περιπέτεια που ξετυλίγεται κόβει την ανάσα καθώς αποκαλύπτει βήμα βήμα την ιαματική δύναμη της αληθινής σχέσης.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Προκαλεί δυσπιστία, αν όχι καχυποψία, η υιοθέτηση διάσημων ιστορικών προσώπων ως υποκατάστατα των αμιγώς μυθιστορηματικών χαρακτήρων, με το πρόσχημα άλλοτε μιας ιστορικοφανούς και άλλοτε μιας δήθεν μεταμοντέρνας μυθοπλασίας. Έχει κανείς την εντύπωση ότι συχνά η καταφυγή στην «πραγματικότητα» υποκρύπτει την αδυναμία παραγωγής πρωτότυπου έργου, ένα είδος συγγραφικής ατολμίας, αν όχι καιροσκοπισμού. Υπάρχουν ωστόσο περιπτώσεις, και με μια τέτοια έχουμε να κάνουμε εδώ, όπου η ιστορική πραγματικότητα και κυρίως τα πρόσωπα που έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο σ' αυτήν δεν χρησιμοποιούνται σαν τυποποιημένες μορφές στο πλαίσιο μιας εφησυχαστικής ηθογραφίας, αλλά ως τολμηροί φορείς ιδεών, ζωντανές αλήθειες που εξακολουθούν να καίνε. Ο Irvin D. Yalom είναι ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής με πλούσιο θεωρητικό έργο. Συγκαταλέγεται στους σημαντικούς εκπροσώπους της λεγόμενης Υπαρξιακής Ψυχοθεραπείας (Existential Psychotherapy), με σημαντική συνεισφορά στη θεωρητική προσέγγιση της Ομαδικής Ψυχοθεραπείας (Group Psychotherapy). Στο ενεργητικό του περιλαμβάνεται ένα ακόμη μυθιστόρημα και μερικές συλλογές διηγημάτων ­ όλα αφηγηματικές προεκτάσεις της εργασίας του ως ψυχοθεραπευτή, και συγκεκριμένα της διδακτικής της διάστασης.

Κεντρική στόχευση του Yalom φαίνεται να είναι η ανάγνωση της φροϋδικής θεωρίας μέσα από το πρίσμα της νιτσεϊκής φιλοσοφίας, επιχειρώντας ταυτόχρονα μια πρωτότυπη υπόθεση για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες εκκολάφτηκαν οι ιδέες και οι πρακτικές που αργότερα θα εξελίσσονταν στη σύγχρονη ψυχανάλυση. Στην προσήλωση του Νίτσε στην εκ βάθρων αλλαγή του ατόμου, στις διακηρύξεις του για απελευθέρωση από τα κοινωνικά και ηθικά δεσμά, ο Yalom αναγνωρίζει έναν, τρόπο τινά, πρόδρομο της φροϋδικής επανάστασης. Η χρονική όμως απόσταση που χωρίζει τις πρώτες δημοσιεύσεις του Φρόιντ από τη ζωτική περίοδο του Νίτσε (ο οποίος έπασχε από μια αρρώστια που τον βύθισε σχετικά νέο στην άνοια) ανάγκασε τον συγγραφέα να καταφύγει σε μια εξαιρετικά γόνιμη υποκατάσταση: την πλευρά τής υπό εκκόλαψη θεραπείας εκπροσωπεί ο Γιόζεφ Μπρόιερ, σύγχρονος του γερμανού φιλοσόφου, και βέβαια φίλος και μέντορας του νεαρού τότε Ζίγκμουντ Φρόιντ.

Βρισκόμαστε στη Βιέννη, τέλη του 1882. Την ιστορία πυροδοτεί μια άλλη θρυλική μορφή, η Λου Σαλομέ. Μούσα πολλών διανοητών και καλλιτεχνών (εκ των οποίων και ο Φρόιντ), η Σαλομέ έγινε αργότερα γνωστή για τη σχέση της με τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε. Εκείνη την εποχή όμως η εικοσάχρονη Λου μόλις έβγαινε από μια θυελλώδη περιπέτεια με τον Νίτσε, στην οποία εμπλεκόταν ο κοινός τους φίλος Πολ Ρε, αλλά και η αμφιλεγόμενη αδερφή του Νίτσε, η Ελίζαμπετ. Ο Yalom επινοεί μια επίσκεψη της Σαλομέ στη Βιέννη, στο γραφείο του Γιόζεφ Μπρόιερ, κατά την οποία η σαγηνευτική Ρωσίδα του ζητεί να θεραπεύσει από την απόγνωσή του «τον μεγαλύτερο φιλόσοφο της εποχής», τον άσημο ακόμη Φρίντριχ Νίτσε. Στο μεταξύ παρακολουθούμε την εξέλιξη της σχέσης ανάμεσα στον Μπρόιερ και στον Φρόιντ, το κοινό τους ενδιαφέρον για τον υπνωτισμό και τις καινούργιες μεθόδους αντιμετώπισης της υστερίας ­ σκέψεις και ανακαλύψεις που μερικά χρόνια αργότερα θα ενταχτούν στο έργο τους Μελέτες για την Υστερία, τη ληξιαρχική πράξη γέννησης της ψυχανάλυσης. Εδώ παρουσιάζεται για πρώτη φορά η περίφημη υστερική του Μπρόιερ Βέρθα Πάππενχαϊμ ­παρούσα, και μάλιστα με κομβικό ρόλο, στο μυθιστόρημα του Yalom­, γνωστότερη υπό το ψευδώνυμο Αννα Ο.

Το εύρημα που θα πυροδοτήσει την περαιτέρω εξέλιξη της αφήγησης είναι ότι ο Μπρόιερ, ερχόμενος αντιμέτωπος με την κάθετη άρνηση του Νίτσε να δεχθεί οποιαδήποτε θεραπεία θα τον τοποθετούσε σε υποδεέστερη θέση, καταφεύγει σ' ένα τέχνασμα: ζητεί από τον γερμανό φιλόσοφο να τον βοηθήσει εκείνος να ξεφύγει από τη δική του απόγνωση, με αντάλλαγμα μια κούρα για τις ημικρανίες του. Ωστόσο, ο βιεννέζος γιατρός δεν αργεί να πέσει ο ίδιος στην παγίδα του, και οι συναντήσεις τους εξελίσσονται σταδιακά σε μια αυτοσχέδια «ψυχοθεραπεία», με τους ρόλους αντεστραμμένους. Η ανταλλαγή εμπειριών, απόψεων και συναισθημάτων ανάμεσά τους θα αποδειχθεί εξαιρετικά παραγωγική, με ευεργετικά αποτελέσματα και για τους δύο.

Η κεντρική θέση του μυθιστορήματος (δηλαδή η υπόθεση περί υπόγειας συμπληρωματικότητας της νιτσεϊκής φιλοσοφίας με την ψυχανάλυση) απηχεί βέβαια προσωπικές απόψεις του συγγραφέα ή και ευρύτερα της σχολής σκέψης από την οποία προέρχεται, δίχως ωστόσο να συρρικνώνεται η διδακτική αξία ή η συνολική σημασία του εγχειρήματος. Ο Yalom δίνει ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα ιδεών το οποίο εκπληρώνει πολλαπλούς στόχους: εκλαϊκεύει δίχως να απλοποιεί, κάνει προσιτές και προσπελάσιμες έννοιες που σε ένα άλλο πλαίσιο θα φάνταζαν δυσνόητες (βλ. μεταβίβαση), δημιουργεί χαρακτήρες ζωντανούς και παλλόμενους, κατεβάζοντας τη φιλοσοφία, όπως σίγουρα θα το ήθελε ο Νίτσε, στο κέντρο της ζωής.

Κώστας Κατσουλάρης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 16-12-2001