Στο ντιβάνι

Ένα συναρπαστικό γαϊτανάκι με άξονα την ψυχοθεραπεία είναι το δεύτερο μυθιστόρημα του διάσημου Αμερικανού ψυχιάτρου και ψυχοθεραπευτή Ίρβιν Γιάλομ. Ο συγγραφέας αποκαλύπτει στο βλέμμα του κοινού τι συμβαίνει μέσα στο γραφείο αλλά και στη σκέψη των ψυχοθεραπευτών, τη ζωή τους, τις δυσκολίες τους, την ανθρώπινη υπόστασή τους. Το χιούμορ και η λεπτή ειρωνία κυριαρχούν και εναλλάσσονται με δηκτικές περιγραφές εκπροσώπων του ψυχιατρικού κόσμου. Όσο όμως απομυθοποιούνται οι ψυχοθεραπευτές, η γοητεία της ψυχοθεραπείας αυξάνεται. Ο Γιάλομ την παρουσιάζει κάτω από νέο φως: είναι μια συντροφική πορεία προς την επίτευξη μιας αληθινής ανθρώπινης επαφής. Με κινηματογραφικό τρόπο, συνεχείς ανατροπές και αστυνομικό σασπένς, ο Γιάλομ αναλύει στο "Ντιβάνι" του τη σύγχρονη κοινωνία και τις ανθρώπινες σχέσεις. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο πολυδιαβασμένο του μυθιστόρημα «Οταν έκλαψε ο Νίτσε» ο Αμερικανός ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής Ιρβιν Γιάλομ είχε ασχοληθεί με την ψυχοθεραπεία στην εμβρυϊκή της μορφή, στα τέλη του 19ου αιώνα. Στο νέο του, ολοζώντανο και γοητευτικό βιβλίο, ανατέμνει, εκατό χρόνια αργότερα, το επάγγελμα του ψυχοθεραπευτή και τα σκαμπανεβάσματα της θεραπευτικής σχέσης. Ο Ερνεστ Λας, ψυχοθεραπευτής που αγαπά πολύ τη δουλειά του, που με το επάγγελμά του βρίσκεται «ακριβώς εκεί όπου ανήκει, στο επίκεντρο των ταλέντων του, των ενδιαφερόντων του, του πάθους του», ο επόπτης του Μάρσαλ Στράιντερ, οι ασθενείς που παρελαύνουν από τα γραφείο τους -περίπλοκες, ερεθιστικές, κάποτε κουραστικές κι ενίοτε επίφοβες περιπτώσεις- παρασύρουν τον αναγνώστη σε μια περιπέτεια που, μολονότι εκτυλίσσεται αποκλειστικά σε ψυχικό επίπεδο, είναι άκρως συναρπαστική. Δεν πρόκειται για ένα βιβλίο που εξαντλείται σε μια θεωρητική περιγραφή και ανάλυση της ψυχοθεραπείας, αλλά για μια θερμή αποτύπωση της θεραπευτικής διαδικασίας, μέσα στη μεγαλοσύνη αλλά και τη μικρότητά της, την ομορφιά της και την ασχήμια της, τον πλούτο και τη μιζέρια της. Είναι ένα βιβλίο για τα ηθικά διλήμματα που αναδύονται κατά τη διαδικασία, για τα ψεύδη που παρεισδύουν σ' αυτήν, για τις στρεβλώσεις που παράγονται στη διάρκειά της. Παράλληλα όμως αποτελεί και μια τοιχογραφία της σύγχρονης αμερικανικής κοινωνίας, μια σκληρή καταγραφή της αέναης ταλάντωσης ανάμεσα σε δύο πόλους: ατομικισμός, ματαιοδοξία κι επιθετικότητα, από τη μια, μοναχικότητα, ματαιότητα, έλλειψη στοργής, από την άλλη.



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/12/2002





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Θυμάσαι εκείνο το απόσπασμα στο "Αναμνήσεις, Ονειρα, Σκέψεις", όπου ο Γιουνγκ λέει πως ο θεραπευτής πρέπει να επινοήσει μια νέα θεραπευτική γλώσσα για κάθε ασθενή; Οσο περισσότερο σκέφτομαι τα λόγια του τόσο πιο εμπνευσμένα μου φαίνονται. Νομίζω πως είναι ό,τι πιο ενδιαφέρον είπε ο Γιουνγκ ποτέ για την ψυχοθεραπεία, αν εξαιρέσουμε το γεγονός ότι πιστεύω πως δεν το ανέπτυξε όσο έπρεπε, δεν συνειδητοποίησε ότι δεν είχε σημασία η επινόηση μιας νέας θεραπείας για κάθε ασθενή αλλά η ίδια η επινόηση! Μ' άλλα λόγια, το σημαντικό είναι η διαδικασία, κατά την οποία θεραπευτής και θεραπευόμενος δουλεύουν μαζί και επινοούν μαζί με ειλικρίνεια...»



Φράση από το μυθιστόρημα



Από τους πιο έγκυρους Αμερικανούς επιστήμονες ο Ιρβιν Γιάλομ (γεννημένος το 1931), εκπρόσωπος της υπαρξιακής σχολής της ψυχιατρικής, με το πρώτο του μυθιστόρημα «Οταν έκλαψε ο Νίτσε» εντυπωσίασε με το γλαφυρά πειστικό τρόπο με τον οποίο μεταμόρφωσε σε λογοτεχνικό υλικό δεδομένα, ιστορικά και ψυχογραφικά. Κατόρθωσε να κάνει αφήγηση, και μάλιστα ελκυστικότατη, καθέκαστα περίπου εξαντλημένα από αισθητική και επιστημονική άποψη (το πλαίσιο μέσα στο οποίο η ψυχοθεραπεία γεννιέται στη Βιέννη του 19ου αιώνα).

Στο δεύτερο εκτεταμένο πεζό του, «Στο ντιβάνι», ο χαρισματικός αυτός συγγραφέας και «σχολαστικός» του ασυνείδητου, με τη γοητευτική του χημεία μας προσφέρει διάφορα «ανέκδοτα» (βιωμένα ή επινοημένα) αντλημένα από το χώρο της δραστηριότητάς του, ανθοδετημένα τόσο δεξιοτεχνικά, ώστε το «κλινικό» περιστατικό να γίνεται κάτι αναπεπταμένο, καθολικό. Ο γράφων, καθώς και άλλοι αναγνώστες φαντάζομαι, πολλές φορές κατά τη «διεκπεραίωση» αναρωτήθηκε γιατί του κρατεί αδιάπτωτο το ενδιαφέρον αυτό το χαώδες, ανοικονόμητο, κάποτε, κείμενο... Κυλάει υπόγεια μία βελούδινη φλέβα, η οποία κάνει τα πράγματα εξίσου ήμερα και στοργικά. Μία φιλικότητα κυριαρχεί, μικρές εκκλήσεις συμπόνοιας διασπαρμένες γίνονται αμέσως αντιληπτές, ενώ όσα θραύονται χωρίς ήχο (και αυτά είναι πολλά) νιώθεις να σε αφορούν.

Ο Γιάλομ έχει τη στοιχειώδη ευφυΐα συνεχώς να ακολουθεί την εφαπτομένη με το επιστημονικά αξιοπερίεργο, παραπέμποντάς το στη γενικότερη περιοχή της φαινομενικότητας: έτσι καθένας διεισδύει στον υπό παρουσίαση κόσμο, πότε λαθραία πότε όχι, ως απολύτως ενδιαφερόμενος. Τη μέθεξη αυτή, πέρα απ' όσα ανέφερα, στηρίζει ένας λόγος διαυγής, θερμός, βασισμένος σε πλούσιο πραγματολογικό υπέδαφος και πανούργος στη γεωμετρία του (ο Γιάλομ εάν δεν ήταν συγγραφέας, θα μπορούσε να είναι ένας άριστος μαθηματικός). Απόλυτος κύριος του παιχνιδιού, μας οδηγεί στις ολισθηρές ατραπούς της ενδοχώρας των ηρώων του, οι οποίοι, είτε είναι ξαπλωμένοι στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι είτε όχι, ακτινογραφούνται το ίδιο ανελέητα:αν και όχι πικρόχολα, μάλλον με τρυφερή κατανόηση για τα παθολογικά τους, βαθύτερα «ευρήματα».

Οπως γράφουν και οι δύο ευρηματικοί, αποδοτικότατα κοπιάσαντες, μεταφραστές του μυθιστορήματος στην εισαγωγή τους, ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου «Lying on the couch», κρύβει τρεις διαφορετικές σημασίες: την κυριολεκτική, αυτήν που έχει σχέση με την ανάκλιση του αναλυομένου στον «καναπέ» του ιατρού, δεύτερον, τη σεξουαλική, τη λιβιδική σχέση μεταξύ των δύο «συμβαλλομένων» μερών και τρίτον, την απόκρυψη της αλήθειας.

Ο Γιάλομ ταχυδακτυλουργικά φτιάχνει ελκυστικές και αγωνιώδεις θα έλεγα μυθοπλασίες παρακολουθώντας τις περιπέτειες δύο βασικών του ηρώων, ψυχοθεραπευτών: του Ερνεστ Λας και του Μάρσαλ Σράιντερ, τόσο με τους πελάτες τους όσο και με τον εαυτό τους φυσικά. Ο συγγραφέας μας δεν διστάζει να υιοθετήσει μέχρι και το σασπένς, σε πολύ σοφές δόσεις, για να γίνει αποτελεσματικότερος. Οι δύο πρωταγωνιστές του διαφέρουν ως προς τις μεθόδους θεραπείας που εφαρμόζουν. Ο πρώτος είναι πιο ανορθόδοξος και εισάγει στη διαδικασία προσέγγισης του ψυχισμού του ασθενούς ένα ας το πούμε πρόγραμμα συμμετοχής στα τεκταινόμενα, με βάση και τη δική του αλήθεια, αυτοαναλυόμενος και ο ίδιος. Ο δεύτερος, που τον παρακολουθεί επιπλέον ως ιατρός-επόπτης του, είναι περισσότερο προσκολημμένος στις παλαιές ψυχοθεραπευτικές συνταγές αποσφράγισης των εσωτερικών δεδομένων του πελάτη του.

Το κείμενο, χωρισμένο σε είκοσι οκτώ κεφάλαια, βάζει στο παιχνίδι της δράσης, δίπλα στους ήρωες, διάφορα άλλα πρόσωπα, γιατρούς, καθώς και ασθενείς, των οποίων οι ιστορίες, καθώς τέμνονται με των πρώτων, σχηματίζουν ένα ψυχικό τοπίο πολύχρωμο, σε διαρκή έξαρση «φαινομένων». Τα «ιστορικά» των πασχόντων και από τις δύο πλευρές, μικρά διηγήματα ή μονόπρακτα καθεαυτά (χωρίς, όμως, να χάνουν το δομικό και δραματικό τους ρόλο μέσα στο σύνολο), απογράφουν με τον πιο εξονυχιστικό και καθαρτήριο τρόπο ένα αληθινά πολυτάραχο πεδίο, αυτό της αμερικανικής ψυχιατρικής πρακτικής και θεωρίας: έναν από τους πιο δυναμικούς και αμαρτωλούς επιστημονικούς χώρους σε παγκόσμιο επίπεδο. Και εμείς οι μη ειδικοί γνωρίζουμε ακροθιγώς την ανώμαλη, υπερατλαντική διαδρομή και εξέλιξη των απόψεων του Φρόιντ, των διαδόχων και πολέμιών του. Καθένας, εξάλλου, έχει σαφή εικόνα για τη μόδα της ψυχανάλυσης και ψυχοθεραπείας made in USA. Μέσα από διάφορες αφηγήσεις (σκηνικές, κινηματογραφικές, πεζογραφικές).

Το «...ντιβάνι» πολύ έξυπνα περικλείει στους στόχους του και το σχολιασμό της κραταιάς ψύχωσης των Αμερικανών για «ανάκλιση» (σύνδρομο πλέον διαδεδομένο παγκοσμίως) και, ώς έναν βαθμό, απολογείται για το ρόλο του σύγχρονου θεραπευτή. Θα μπορούσες, μάλιστα, να πεις, πηγαίνοντας βαθύτερα, ότι θέτει σε αμφισβήτηση και την ίδια την ψυχαναλυτική επιστήμη, αφού το χιούμορ και ο σκεπτικισμός που κυκλοφορούν στις σελίδες αυτού του μυθιστορήματος απειλούν με κατεδάφιση όλο το οικοδόμημα της ψυχοθεραπείας. Ο Γιάλομ δεν διστάζει να υπαινιχθεί ότι το μαγικό στοιχείο ή, τέλος πάντων, ο παράγοντας της απροσδιοριστίας είναι έντονα στη φύση αυτής της «επιστήμης». Ετσι, η περίφημη «αλήθεια» στην ψυχική βυθοσκόπηση γίνεται ένας σχετικός παράγοντας και η όλη διαδικασία θυμίζει ανάλογη καλλιτεχνική, καθώς, όπως λέει και στο μότο ο Γιουνγκ, αυτό που μετράει είναι ο αυτοσχεδιασμός, η επινόηση.

Ο γράφων καταλέγεται ανάμεσα σ' αυτούς τους αναγνώστες που θεωρούν τον Φρόυντ μεγάλο συγγραφέα, πριν απ' όλα. Οταν ο ίδιος ο πατέρας της ψυχανάλυσης μιλούσε για ασθενείς και όχι για ασθένειες,δίνει σε όσους τον παρακολούθησαν ένα καλό επιχείρημα εναντίον του επιστημονικά τελεσφόρου των ερμηνειών του. Θα ήταν εντελώς άδικο και ανιστόρητο να υποστηρίξουμε ότι δεν υπάρχουν κανόνες με βάση τους οποίους προχωράει ο θεραπευτής προς το σημείο συνάντησής του με τις νευρώσεις του ασθενούς. Ο Γιάλομ, τελευταίος θα έλεγε κάτι τέτοιο, ας αμφισβητεί βασικά δεδομένα της επιστήμης του. Αντιθέτως, θεωρώντας ωφέλιμη την όλη διαδικασία «συνομιλίας» των δύο πλευρών (ανακλιμένου και ειδικού), συμβουλεύει μέσα από τις ευφυείς παραβολές του την απόρριψη των δεδομένων σχημάτων, στο βαθμό που αυτά -καίτοι είναι πάντα μια καλή αφετηρία- εμποδίζουν στο άνοιγμα της επαφής προς το ειδικό, κάθε φορά, μυστήριο της προσωπικότητας. Με άλλα λόγια: προς την περιοχή εκείνη η οποία έχει το προνόμιο ή την κατάρα (όπως το δει κανείς) να διαθέτει το ιδιωτικό της σκοτάδι. Φωτίζοντας την πορεία προς την ενδοχώρα αυτή με την ειλικρινή αφοσίωση στον άλλον και την πίστη στην ιαματική απογύμνωση μέσω της επαφής αυτής, υπαινίσσεται ο Γιάλομ, ο Φρόιντ ή ο Γιουνγκ δεν θα μείνουν απλώς μεγάλοι φορμαλιστές. Δεν θα τους αντιμετωπίζουμε, δηλαδή, ως βιρτουόζους της περιγραφής ψυχικών φαινομένων, άξιων να εισπραχθούν μόνον ως αισθητικά, μυστηριώδη δημιουργήματα...



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/01/2003