Θρησκεία και ψυχιατρική

«Όταν με ειδοποίησαν ότι με τιμούσαν με αυτό το βραβείο ένιωσα έναν καταιγισμό συναισθημάτων. Υπήρχαν συναισθήματα περίπλοκα, παράξενα, σκοτεινά, δύσκολα να τα εκφράσω. "Τί σχέση έχω εγώ με τη θρησκεία; Κάποιο λάθος θα έχει γίνει". Γι' αυτό και η πρώτη απάντησή μου ήταν: "Είστε βέβαιοι; Το ξέρετε ότι εγώ θεωρώ τον εαυτό μου άθεο;" Η απάντηση ήταν άμεση: "Πιστεύουμε ότι έχετε αφιερώσει τη ζωή σας σε ερωτήματα θρησκευτικής φύσεως". Η γενναιόδωρη απάντηση με αφόπλισε και μου έφερε στο νου πολλές συζητήσεις που έχω κάνει με τον Rollo May, ο οποίος επέμενε να θεωρεί το εγχειρίδιό μου, Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία, θρησκευτικό βιβλίο. Θυμάμαι επίσης ότι η Λου Σαλομέ αναφερόταν στον Νίτσε ως θρησκευτικό διανοητή με αντι-θρησκευτική θέση[...]»





ΚΡΙΤΙΚΗ



Oταν ο Iρβιν Γιάλομ άκουσε από τον δρα Ρίτσαρντ Χάρντινγκ ότι η Επιτροπή για την Ψυχιατρική και τη Θρησκεία της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας θα του απένειμε το βραβείο Oscar Pfister, ο διάσημος, πλέον, ψυχίατρος και συγγραφέας ένιωσε συγκίνηση αλλά κυρίως έκπληξη:

«Τι σχέση έχω εγώ με τη θρησκεία; Κάποιο λάθος θα έχει γίνει. Είστε βέβαιος; Το ξέρετε ότι εγώ θεωρώ τον εαυτό μου άθεο;»

Η απάντηση του δρα Χάρτινγκ ήταν γενναιόδωρη και αφοπλιστική: «Πιστεύουμε ότι έχετε αφιερώσει τη ζωή σας σε ερωτήματα θρησκευτικής φύσεως», είπε.

Τα λόγια αυτά θίγουν μια βαθιά εδραιωμένη, εντούτοις συχνά παραμελημένη αλήθεια: ότι υπάρχουν «συγγενικές ομοιότητες» μεταξύ της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας και της θρησκευτικής παρηγορίας.



Kοινή αφετηρία, διαφορετικά μέσα



«Κατά μια έννοια είναι ξαδέλφια, έχουν τους ίδιους προγόνους και τις ίδιες μέριμνες. Μοιράζονται μια κοινή αποστολή: διακονούν την απόγνωση που είναι εγγενής στην ανθρώπινη μοίρα», λεει ο Γιάλομ στο δοκίμιό του «Θρησκεία και Ψυχιατρική», το οποίο είναι βασισμένο στην ευχαριστήρια ομιλία του κατά την παραλαβή του βραβείου.

Oμως, παρόλο που η θρησκεία και η ψυχοθεραπεία έχουν κοινή αφετηρία και μοιράζονται τους ίδιους σκοπούς, σπανίως χρησιμοποιούν τα ίδια μέσα. Και τα δύο πηγάζουν και παράλληλα επιδιώκουν να ανακουφίσουν την υπαρξιακή αγωνία που γεννιέται από την κενότητα του κόσμου. Σκοπός τους είναι να βοηθήσουν τον άνθρωπο που έρχεται αντιμέτωπος με το «παράλογο», που τόσο εύστοχα αποδίδει ο Καμύ – το αβυσσαλέο χάσμα μεταξύ της ανθρώπινης επιθυμίας για ορθολογισμό, αθανασία και σκοπό στη ζωή, από τη μία, και τον σύμφυτο ανορθολογισμό, τη θνητότητα και τη ματαιότητα του κόσμου, από την άλλη.



Δημιουργοί θεών



«Εμείς οι άνθρωποι φαίνεται πως είμαστε πλασμένοι να αναζητούμε τη σημασία ενώ είμαστε ριγμένοι σε έναν κόσμο κενό από εγγενές νόημα. Eνα από τα κύρια έργα της ζωής μας είναι να επινοήσουμε έναν σκοπό αρκετά στέρεο για να στηρίξει μια ολόκληρη ζωή».

Ο Γιάλομ ανακαλεί ένα απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του ψυχαναλυτή AlaWheelis, ο οποίος περιγράφει τον φθόνο του για τον Μόντυ, τον σκύλο του, γιατί το ζώο έχει την τύχη να βιώνει το αίσθημα της αποστολής: να επιστρέφει το κλαδί που του πετά το αφεντικό του.

«Ποιος ανάμεσά μας δεν έχει νιώσει την επιθυμία: ας μου ρίξει κάποιος το δικό μου κλαδί!», αναρωτιέται ο Γιάλομ.

Η θρησκεία είναι ίσως το αρχαιότερο και πιο δημοφιλές αντίδοτο στο παράλογο της ύπαρξης. Τόσο δημοφιλές που η πανταχού παρούσα θρησκευτικότητα θεωρείται κατά κανόνα τεκμήριο μιας πανταχού παρούσας θεότητας. Αντιθέτως, λεει ο Γιάλομ, «η αιτία που η θρησκευτική πίστη είναι πανανθρώπινη είναι ότι το υπαρξιακό άγχος είναι πανανθρώπινο... Αντί να έχουμε δημιουργηθεί από θεούς, εμείς δημιουργούμε θεούς για την ανακούφισή μας».

Οι θρησκείες προσφέρουν παρηγορία στους πιστούς μέσα από την άρνηση της οριστικότητας του θανάτου, υποσχόμενες μια θέση στους ουρανούς. Το πρόβλημα, κατά τον Γιάλομ, είναι ότι η υπόσχεση της μεταθανάτιας ύπαρξης είναι μία κενή υπόσχεση. Και εδώ έγκειται το λάθος των θρησκευτικών μεθόδων. Η επαγγελία αυτή, η οποία βρίσκεται στην καρδιά όλων των δογμάτων, δεν επιτρέπει στους ανθρώπους να απολαύσουν τη ζωή τους στο μέγιστο.



Oριστικό τέλος



Για να γίνει αυτό, πιστεύει ο συγγραφέας, πρέπει να αποδεχτούμε ότι η ζωή μας έχει τέλος. Οι άνθρωποι θα ήταν πιο ευτυχισμένοι και δημιουργικοί αν είχαν επίγνωση της οριστικότητας του θανάτου – μία πραγματικότητα που η θρησκευτική μεταφυσική προσπαθεί να υπερβεί.

Μια οριακή εμπειρία, μια πρόσωπο με πρόσωπο αντιπαράθεση με τον θάνατο, μπορεί να μας αφυπνίσει από τη λήθη της ύπαρξης. Aτομα που υποφέρουν από ανίατες αρρώστιες, συχνά βιώνουν αυτό το γλυκόπικρο αίσθημα. Ο Γιάλομ ανακαλεί το παράπονο ενός ασθενούς: «Τι κρίμα που χρειάστηκε να φτάσω ώς εδώ για να κατακτήσω τη σοφία, τώρα που το σώμα μου έχει γεμίσει καρκίνο».

«Παρόλο που η σωματική διάσταση του θανάτου μας καταστρέφει», τονίζει ο συγγραφέας, «η ιδέα του θανάτου μπορεί να μας σώσει».

Η πρόκληση για τους θεραπευτές όπως ο ίδιος, συνεχίζει, είναι να επηρεάσουν την κοσμοθεωρία των ασθενών τους, ακόμα και να τους απαλλάξουν από την υπαρξιακή αγωνία, χρησιμοποιώντας πιο ήπιες οριακές εμπειρίες, όπως η συνταξιοδότηση, η γήρανση του σώματος, ο θάνατος ενός στενού συγγενή.

«Η ύπαρξή μας», λεει ο Ναμπόκοφ στην αυτοβιογραφία του, «δεν είναι παρά αιφνίδιο ρήγμα φωτός ανάμεσα σε δύο αιωνιότητες ερέβους». Ο Γιάλομ μάλλον συμφωνεί. Αλλά δεν θεωρεί ότι είναι λόγος απόγνωσης. Το παράλογο της ανθρώπινης κατάστασης δεν θα πρέπει να γίνεται ασήκωτο βάρος. Ο Γιάλομ μας προτρέπει στο διονυσιακό κάλεσμα του Νίτσε: «Amor fati!» Αγάπα τη μοίρα σου. Ή, καλύτερα, στα λόγια ενός Eλληνα αιρετικού, του Νίκου Καζαντζάκη: «Να μην αφήσω στο Χάρο τίποτα να μου πάρει – μονάχα λίγα κόκκαλα».



Χάρης Φαν Φέρσεντααλ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 21/3/2004