Η ιστορία του γυναικείου στήθους

Αυτή η προκλητική, πρωτοπόρα και πλήρως συναρπαστική πολιτισμική ιστορία διερευνά πως αντιμετωπίστηκε το στήθος στον δυτικό κόσμο από τους αρχαίους χρόνους έως σήμερα - πως το κατανόησε η θρησκεία, οι τέχνες, η κοινωνία, η πολιτική, η ιατρική και η ψυχανάλυση.

Από την αιγυπτιακή θεότητα Ίσιδα, η οποία προσέφερε θεϊκή υπόσταση και αθανασία σ' αυτούς που τρέφονταν από τα στήθη της, ως το θρύλο των ιδρυτών της Ρώμης -του Ρωμύλου και του Ρώμου- που θήλασαν μια λύκαινα, το βιβλίο της Μαίριλυν Γιάλομ αποκαλύπτει πως στους αρχαίους χρόνους το στήθος αντιμετωπίστηκε ως αντικείμενο λατρείας, ως μέσο συντήρησης. Η Γιάλομ δείχνει πως στις πρώιμες χριστιανικές αναπαραστάσεις το γυναικείο σώμα αντιμετωπίστηκε ως απειλή κατά της πνευματικότητας, και μετέπειτα ως η προσωποποίηση της χριστιανικής ευσπλαχνίας και της αγνότητας στις απεικονίσεις της Παρθένου που θηλάζει το βρέφος Χριστό στις εικόνες της Madonna-del-latte του 14ου αιώνα.

Η Γιάλομ περιγράφει πως στη διάρκεια της πανώλους των μεσαιωνικών χρόνων το στήθος έγινε αντιληπτό ως μέσο ανακούφισης και φροντίδας. Ποια είναι η πρόσληψή του στην τέχνη, από τους φλορεντινούς πίνακες της Μητέρας με το Βρέφος ως το έργο Η μαστροπός του Vermeer, και από τους πίνακες του Delacroix και της Mary Cassatt ως τα γλυπτά της Louise Bourgeois.

Περιγράφει πως το στήθος προσδιορίστηκε από τις ίδιες τις γυναίκες, από τους εραστές τους, από τους ηθικολόγους και τους πορνογράφους. Πως παρουσιάστηκε στη λογοτεχνία από τον Shakespeare, τη Funny Burney, (η οποία περιγράφει τη μαστεκτομή της που πραγματοποιήθηκε στα 1811) και τον Τολστόι (του οποίου η σφοδρή υπεράσπιση του θηλασμού αναδύεται στην Άννα Καρένινα) ως τον John Steinbeck, τον Ιtalo Calvino και την Adrienne Rich. Πως το στήθος απεικονίστηκε στη φωτογραφία και στις κινηματογραφικές ταινίες. Πως οι γυμνόστηθες γυναίκες χρησιμοποιήθηκαν ως προπαγανδιστικό σύμβολο στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης και στους δύο Παγκόσμιους πολέμους.

Η Μαίριλυν Γιάλομ μας προσφέρει μια έγκυρη, ευφυή, έντονα υπαινικτική και ολοκληρωτικά συναρπαστική πολιτισμική ιστορία εικοσιπέντε χιλιάδων χρόνων.







ΚΡΙΤΙΚΗ



«Γι' αυτές που ήταν απρόσεκτες και το στήθος τους έγινε πολύ μεγάλο, προτείνουμε απλώς να αναμείξουν το γαλάκτωμα Mamilla με πολύ λίγο νερό...». Η συγκεκριμένη «θεραπεία ομορφιάς για το σπίτι» ανήκει στη Γαλλία του 19ου αιώνα, αλλά θα μπορούσε να ακουστεί και στη σημερινή τηλεόραση. Και αν εκείνη η εποχή σφραγίστηκε από την εμφάνιση του κορσέ αλλά και από την κίνηση ενάντια στη χρήση του, με τον ίδιο τρόπο πλέον διαφημίζεται και συγχρόνως θεωρείται επικίνδυνη η χρήση του wonderbra. Τόσο πληκτική είναι άραγε η ιστορία του στήθους; Οχι, αν την αναλάβει κάποιος ειδικός, και δη γυναίκα. Η Μέριλιν Γιάλομ, σύζυγος του ψυχαναλυτή συγγραφέα Ιρβιν Γιάλομ, διαπιστώνει ότι η υπόθεση του γυναικείου στήθους δεν ταυτίζεται ούτε με αυτή των σουτιέν ούτε καν με αυτή των γυναικών. Πρόκειται για κάτι αυτόνομο και εντάσσεται αναπόφευκτα στο πλαίσιο του «βασιλείου του φαλλού» που κυριάρχησε στον δυτικό πολιτισμό τα τελευταία 25.000 χρόνια. Το βιβλίο έχει τη μορφή κινηματογραφικού μοντάζ με διάσπαρτη εικονογράφηση, οπότε μπορεί ο αναγνώστης να σχηματίσει τη δική του άποψη για τα πράγματα. Και η συγγραφέας ισορροπεί ανάμεσα στο σοβαρό και το αστείο, το γαργαλιστικό και το δραματικό, την ψυχανάλυση και την περιπτωσιολογία.

Δίπλα στα κυκλαδικά ειδώλια, λόγου χάρη, με τα «ψηλά, μικρά σχηματοποιημένα στήθη», πληροφορούμαστε ότι «η Αφροδίτη, η θεά του Ερωτα, συχνά απεικονιζόταν περισσότερο ή λιγότερο γυμνή, με τα στήθη της να διαγράφονται ή να εκτίθενται με σαφήνεια. Το στήθος της διαμόρφωσε το ερωτικό ιδεώδες του στητού, ελαφρά μυώδους στήθους, που στα κλασικά κείμενα αναφέρεται ως "στήθος σε σχήμα μήλου"». Τέτοιο στήθος πρέπει να είχε και η ωραία Ελένη, η οποία μόλις επέστρεψε από τον Τρωικό πόλεμο γύμνωσε «τα μήλα του κόρφου της» μπρος στον άντρα της, τον Μενέλαο, και τον έκανε να αποθέσει καταγής το ακόντιο. Φυσικά, ο Αριστοφάνης θα ειρωνευόταν τα γυναικεία φερσίματα· η Σαπφώ πάλι θα έδειχνε συμπόνια, ενώ οι Αμαζόνες που είχαν κόψει το δεξί στήθος για να μην τις εμποδίζει στην τοξοβολία, θα θεωρούνταν από τους άνδρες τέρατα και μέγαιρες. Ηδη από την Αρχαιότητα είχαν διαφανεί τα ίχνη ενός μισογυνισμού ή, όπως το θέτει η συγγραφέας, της «ανδρικής γυναικοφοβίας».

Βιάζεται κανείς να προσπεράσει, κατόπιν τούτων, το κεφάλαιο του «ιερού στήθους» της Εκκλησίας, στην εικονογραφία της οποίας «συμβολικές εικόνες των βασικότερων Θανάσιμων Αμαρτημάτων συχνά απεικονίζουν γυναίκες με ακάλυπτα στήθη, και μερικές φορές ακρωτηριασμένα ως ένδειξη τιμωρίας». Το παρήγορο στην περίοδο αυτή είναι ότι η αρνητική οπτική της Εκκλησίας προς το σώμα έκανε μικρή διάκριση μεταξύ ανδρικού και γυναικείου σώματος. Γυμνοί εικονίζονταν μόνο οι γυναίκες και άντρες που ρίχνονταν στην Κόλαση. Επρεπε να φτάσουμε στην Αναγέννηση, οπότε τα στήθη θα εξυμνούνταν ως μέρος της νέας σεξουαλικής ελευθερίας που χαρακτήρισε την εποχή της μετάβασης στον ερωτισμό. Στη θέση της βρεφοκρατούσας και θηλάζουσας Μαντόνας, και σχεδόν στην ίδια πόζα, θα παρουσιαζόταν ξαφνικά η ερωμένη του βασιλιά της Γαλλίας Καρόλου Ζ' Agnes Sorel, ζωγραφισμένη και αυτή με το ένα στήθος ακάλυπτο. Αλλωστε ήταν η μητέρα του Καρόλου, η ισχυρογνώμων Isabeau της Βαυαρίας, που εισήγαγε το στυλ των πολύ χαμηλών ντεκολτέ. Και γρήγορα δημιουργήθηκε μια καλλιτεχνική σύμβαση στα έργα ζωγραφικής, με πορτρέτα που ανήκαν σε γνωστές εταίρες, όπου «το γυμνό στήθος της εταίρας ζωγραφιζόταν με τέτοιο τρόπο, ώστε να δείχνει σα να είχε ξεγλιστρήσει τυχαία από τα ρούχα της ως επακόλουθο αιφνιδιαστικών γεγονότων...». Τα κάδρα τους αναρτούνταν δίπλα σε αυτά που απεικόνιζαν βασιλείς και πάπες. Παράλληλα όμως τα στήθη των μαγισσών γίνονταν συχνά αντικείμενο εξευτελισμών και βασανιστηρίων.

Φυσικά, δεν έλειψε ποτέ και η φρίκη τού να μην ανταποκρίνεσαι στο μοντέλο του ιδεώδους. «Πολλά από τα στήθη που απεικονίζονταν στην τέχνη του δέκατου έκτου αιώνα ήταν εκπληκτικά όμοια, σα να είχε ποζάρει ένα λεπτό μοντέλο για όλους τους πίνακες στη Γαλλία, ενώ η ευρύστερνη "αδελφή" της σε όλα τα αντίστοιχα της Ιταλίας... Οι πραγματικές γυναίκες με τα φυσιολογικά στήθη σε σχήμα αχλαδιού, πεπονιού ή μελιτζάνας πρέπει να ένιωθαν τη στενοχώρια που βιώνουν σήμερα οι παχύσαρκες γυναίκες όταν βρίσκονται αντιμέτωπες με τη μόδα της αδυναμίας». Ως και το «στυλ πανοπλίας» που εισήγαγε η ανδροπρεπής Ελισάβετ της Αγγλίας το 1558 ανάγκασε τις γυναίκες των λαϊκών τάξεων να φορούν άκαμπτους κορσέδες «που δεν έκαναν απλώς τα στήθη των γυναικών επίπεδα σαν σανίδες, αλλά μερικές φορές προκαλούσαν αναστροφή των θηλών, σπασμένα πλευρά, ακόμη και θάνατο». Η Ελισάβετ όμως ήθελε να δείχνει «σιδηρά κυρία», μοντέλο που διήρκεσε ως τα χρόνια της Μάργκαρετ Θάτσερ.

Η Γαλλική Επανάσταση σήμανε περιέργως και την απελευθέρωση των γυναικών από τους σφιχτούς κορσέδες. Και καθώς η εικονογραφία της «κατοικήθηκε» από γυμνόστηθες γυναίκες, «το στήθος, το οποίο στη διάρκεια της Αναγέννησης είχε χωριστεί σε δύο κατηγορίες - η μία για τον θηλασμό και η άλλη για την ερωτική ικανοποίηση -, συνενώθηκε τώρα σε ένα στήθος πολλαπλής χρήσης. Τα γαλακτοφόρα στήθη είχαν γίνει ερωτικά». Στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, η Μαριάννα, το σύμβολο της Γαλλικής Δημοκρατίας, θα έδειχνε το ακάλυπτο στήθος της οικειοθελώς για να εμπνεύσει πολιτικά παρά ερωτικά συναισθήματα. Αλλά στην Αμερική του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και ενώ είχαν καθιερωθεί οι εικόνες γυναικών κυρίως σε θέσεις εργασίας, αφιερωμένων στην πολεμική προσπάθεια, ντυμένων με ρούχα σοβαρά που κάλυπταν τον λαιμό, την ίδια στιγμή τα στήθη εμφανίζονταν στα ρύγχη των αεροπλάνων με τη μορφή σέξι γυναικών που αναφέρονταν ως η «Ελαφρώς Επικίνδυνη», η «Δεσποινίς Ευπρέπεια» και η «Δεσποινίς Σεξουαλική Σύντροφος». Στη μεταπολεμική περίοδο, το στήθος έμελλε να αλώσει και τα κοινοβούλια, όπως στην περίπτωση της Τσιτσιολίνας.

Και φτάνουμε στον ερωτισμό της εποχής μας, όπου «η αμερικανική πεποίθηση ότι η τελειότητα μπορεί να αγοραστεί, βρήκε πρόσφορο έδαφος και στην περίπτωση του στήθους». Η σημερινή κατάκτηση όμως δεν είναι το σέξι στήθος έπειτα από πλαστική επέμβαση, αλλά η περίπτωση της φωτογράφου Matusckha, στην οποία διαγνώστηκε καρκίνος του μαστού το 1991. Η ίδια παρουσίασε συνταρακτικές εικόνες στις φωτογραφικές δουλειές της που ακολούθησαν τη μαστεκτομή. Οι φωτογραφίες εμψύχωσαν χιλιάδες γυναίκες. Το συμπέρασμα για τη συγγραφέα είναι ότι «τα απελευθερωμένα στήθη παρουσιάζουν ατέλειωτη ποικιλία... Μοιάζουν με λεμόνια, με πορτοκάλια και γκρέιπφρουτ, με μήλα, με αχλάδα και με πεπόνια, με γογγύλια και μελιτζάνες... Αυτά τα στήθη έχουν μόνο ένα κοινό: ανήκουν σε γυναίκες που γνωρίζουν τι τις ευχαριστεί και αρνούνται να τα χρησιμοποιήσουν ενάντια στη θέλησή τους».



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

Το ΒΗΜΑ, 14/01/2007