Οι ναυαγοί του Ιπτάμενου Ολλανδού

Δανία, 1620. Ο Ναβ, ένα ορφανό νεαρό αγόρι, αναγκάζεται να μπαρκάρει σε καράβι για να γλιτώσει από τους διώκτες του. Δεν είναι, βέβαια, και ό,τι καλύτερο, αφού το πλήρωμα αποτελείται από κλέφτες και κακοποιούς που σκοπεύουν να κλέψουν το πολύτιμο φορτίο του καραβιού. Μοναδική ανάσα ένας σκύλος που βρέθηκε τυχαία μαζί του πάνω στο καράβι.
Οι τιμωρίες, οι καβγάδες, τα μαχαιρώματα, αλλά και η άγρια τρικυμία δεν έχουν τέλος, μέχρι που μια σκοτεινή νύχτα ο Ναβ και ο σκύλος του βρίσκονται ξαφνικά στα παγωμένα νερά του ωκεανού. Κάποιος ή κάτι έχει καταδικάσει το καράβι και το πλήρωμα να ταξιδεύει ασταμάτητα μέσα στους αιώνες. Όπως ο Ιπτάμενος Ολλανδός. Αυτό είναι και το όνομα του καραβιού!
Ο συγγραφέας ξεκινά από τον πασίγνωστο, γοητευτικό μύθο για το πλοίο-φάντασμα με τον τρελό καπετάνιο του που τριγυρίζει, αιώνες τώρα, σε θάλασσες και ωκεανούς, και ακολουθεί τον νεαρό ήρωα σε μια περιπλάνηση που δεν πρόκειται να τελειώσει ποτέ.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο θρύλος, ως φανταστική αφήγηση υπερφυσικών συμβάντων, λειτουργεί συμβολικά. Γι' αυτό και τα ρεαλιστικά υλικά του, έμψυχα ή άψυχα, υποκρύπτουν μια άλλη απόκρυφη, υπερκοσμική συνήθως διάσταση, που αφορά τη σχέση του ανθρώπου με το υπερβατικό. Κυρίως με το θείο. Εύκολα, λοιπόν, ανιχνεύει κανείς στο βάθος του προβληματισμού που ενυπάρχει στο θρύλο το κύριο και ουσιώδες χαρακτηριστικό του που είναι η σύγκριση μεγεθών.

Το θείο αντιπροσωπεύει το Αθάνατο Αιώνιο, ο άνθρωπος το φθαρτό πεπερασμένο. Εξυπακούεται ότι αμφισβήτηση του πρώτου από τον δεύτερο συνιστά ύβρι. Η τιμωρία του ανθρώπου, που μοιραία θα επακολουθήσει, ενέχει τη σημασία της αποκατάστασης της «φυσιολογικής τάξης των πραγμάτων», η οποία συνίσταται στη συνειδητοποίηση των προαναφερθέντων μεγεθών και το ρόλο ενός εκάστου. Ο άνθρωπος (Γιος) οφείλει να σέβεται και να υπακούει τυφλά τον Θεό (Πατέρα). Υπό ευρεία έννοια, να υποτάσσεται στο αδύνατο. Η αντιπαράθεση του ανθρώπου με το θείο, ως βλάσφημη συμπεριφορά του κατώτερου προς τον ανώτερο, υποκρύπτεται σε πολλούς θρύλους. Από τους πλέον ενδιαφέροντες και ιδιαίτερα προκλητικούς -έως και αποτρόπαιος έχει ονομαστεί- είναι του Ιπτάμενου Ολλανδού.

Αναφέρεται στην περίπτωση ενός «διαβολικού» καπετάνιου, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι μπορεί να αντιμετωπίσει μια τρομακτική φουρτούνα χωρίς τη βοήθεια του Θεού, τον οποίο μάλιστα προκαλεί υβριστικά. Ο Θεός εμφανίζεται και προσπαθεί να τον νουθετήσει. Ο «φοβερός» καπετάνιος, αντί να υπακούσει, έξαλλος τον πυροβολεί. Και τότε ο Θεός τον καταριέται: Να ταξιδεύει στον αιώνα τον άπαντα με το καταραμένο καράβι του, το επονομαζόμενο «Ιπτάμενος Ολλανδός», μέχρι τη συντέλεια του κόσμου.

Το πρωτογενές υλικό του διάσημου αυτού θρύλου, που πρέπει σίγουρα να βασίζεται σε πραγματικό γεγονός, ανάγεται στην εποχή του θαλασσοπόρου Βάσκο ντε Γκάμα· ένα αρχικό πρωτόλειο σχήμα του δημοσιεύεται το 1830. Την αξιοποίησή του έκτοτε θα αναλάβει η λογοτεχνία. Ο Ερρίκος Χάινε, ο Κάπτεν Μάριατ, ο Γουόλτερ Σκοτ έχουν καταθέσει ενδιαφέρουσες παραλλαγές του, ενώ ίχνη του ενυπάρχουν και στο εσωτερικό του «Μόμπι Ντικ» (1851), του Χέρμαν Μέλβιλ. Εντυπωσιακή παραμένει η μουσική εκδοχή του από τον Ριχάρδο Βάγκνερ στην ομώνυμη δραματική του όπερα που πρωτοανεβάστηκε στη Δρέσδη, στις 2 Ιανουαρίου 1843.

Ο σύγχρονος Αγγλος συγγραφέας Μπράιαν Ζακ (Λίβερπουλ, 1939) προσθέτει στις υπάρχουσες εκδοχές τώρα και τη δική του. Αρχικά, δίνει την εντύπωση ότι ξανασχεδιάζει, με ελάχιστες παραλλαγές, τον παραδοσιακό θρύλο μέσα στο κλασικό σκηνικό του, στο κέντρο του οποίου δεσπόζει κυρίαρχη η «διαβολική» προσωπικότητα του Βαντερντέκεν, του καταραμένου καπετάνιου του «Ιπτάμενου Ολλανδού», που «...το πρόσωπό του έχει την όψη παλιάς κιτρινισμένης περγαμηνής». Γρήγορα, όμως, εγκαταλείπει το στοιχειωμένο καράβι και τον τερατώδη πλοίαρχό του να περιπλανιούνται στην άβυσσο του χρόνου, και επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στο πρόσωπο του νεαρού Ναβουχοδονόσορα, που κατά λάθος βρέθηκε πάνω στο μοιραίο πλεούμενο, για να γίνει μάρτυρας του εξωλογικού γεγονότος που θα σημαδέψει όλη τη ζωή του. Το αθώο αγόρι, μαζί με το σκύλο του Ντεν, μετά την ουράνια καταδίκη του «Ιπτάμενου Ολλανδού», θα βρεθεί στο «φυσιολογικό» κόσμο των ανθρώπων, των οποίων έχει ήδη βιώσει τη βαρβαρότητα, αλλά με μια «θεϊκή» αποστολή αυτή τη φορά: Να βοηθήσει τους δυστυχισμένους της Γης. Το συμβολικό ταξίδι αυτού του σύγχρονου φύλακα αγγέλου στις «φουρτουνιασμένες» θάλασσες της ζωής θα τον φέρει σε επαφή με όλα τα στρώματά της και όλους τους εκπροσώπους της. Και τους δυνατούς και τους αδύνατους· θα αντιμετωπίσει τους πρώτους και θα συνδράμει τους δεύτερους. Θα συνεργαστεί με τους καλούς και θα πολεμήσει τους κακούς. Απ' αυτή την άποψη η ιστορία της γήινης πορείας του είναι αποκαλυπτική και ιδιαίτερα συναρπαστική, καθώς διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία μιας αστικής περιπέτειας που δεν συναρπάζει μόνο, αλλά μέσα από τα γεγονότα, τις σκηνές και τις εικόνες της συλλαμβάνει κι εκθέτει το πρόσωπο της κοινωνίας με όλες τις επιμέρους παραμέτρους της.

Ο νεαρός ήρωας, μετά την αγωνιώδη πάλη του με τα αγριεμένα κύματα, κι ενώ ο «Ιπτάμενος Ολλανδός» χάνεται σαν εφιαλτικό όνειρο στη μαύρη νύχτα της αιωνιότητάς του, σώζεται από έναν αγαθό βοσκό, κάπου στη Γη του Πυρός. Στη συνέχεια, θα βρεθεί στην Αγγλία του 1896, αναζητώντας απάνεμο λιμάνι να περάσει μια ήσυχη ζωή μαζί με τον πιστό του σύντροφο, το σκύλο Ντεν. Αλλά «το καράβι της ζωής» τού επιφυλάσσει και αυτό δυσάρεστες εκπλήξεις. Θα «γευτεί», βέβαια, τη μητρική αγάπη και την ειλικρινή φιλίά, αλλά θα υποχρεωθεί να αναμετρηθεί με μια συμμορία αλητόπαιδων, έναν αδίσταχτο επιχειρηματία, μια ομάδα μπράβων του υποκόσμου, θα λύσει έναν παράξενο γρίφο, θα σώσει ένα ολόκληρο χωριό ιστορικής σημασίας από επικείμενη κατεδάφιση και τέλος, θα ακολουθήσει τη μοίρα του· αποχαιρετώντας τα αγαπημένα του πρόσωπα, τη Γη των Ανθρώπων στην οποία δεν ανήκει, θα χαθεί στον ουρανό της φαντασίας έχοντας επιτελέσει το έργο του.

Ο Μ.Ζ. επιλέγει την αμεσότητα της κινηματογραφικής εικόνας προκειμένου να οικοδομήσει την ιστορία του, γεγονός που εξασφαλίζει την επαφή της και την επικοινωνία της με τον αναγνώστη. Η γραφή του είναι καθαρή, εύληπτη και γοητευτική, διανθισμένη με ποιητικούς τόνους· σχεδιάζει τους διάφορους «πίνακες» που τη συνθέτουν με σίγουρες γραμμές και έντονα χρώματα, φροντίζοντας με δεξιοτεχνία να αποκαλύπτει το βάθος τους κι όχι να μένει στην απλή περιγραφή τους. Τα πρόσωπα-ήρωές του είναι αληθινά ως χαρακτήρες, ζωντανοί και πειστικοί ακόμη κι όταν «δραπετεύουν» προς στιγμήν από την καθημερινότητά τους για να περάσουν στο χώρο του φανταστικού που λειτουργεί διακριτικά, αναδεικνύοντας, αν όχι και αποκρυπτογραφώντας την πραγματικότητα.



ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/08/2003