Υμπύ τύραννος

Αυτή η γκροτέσκα θεατρική φάρσα γράφτηκε αρχικά για να παρωδήσει έναν από τους δασκάλους του Αλφρέντ Ζαρί, αλλά γρήγορα αναδείχθηκε σε μια κορυφαία σάτιρα της γαλλικής «μεσαίας τάξης» του τέλους του 19ου αιώνα. Ο κεντρικός αντι-ήρωας, κυρ-Υμπύ, είναι ένας άπληστος, ασεβής, λαίμαργος και ωμός χαρακτήρας που κατασφάζει τη βασιλική οικογένεια της Πολωνίας για να σφετεριστεί το θρόνο. Φυσικά, αποδεικνύεται υπέρμετρα δειλός όταν καλείται να αντιμετωπίσει τον μοναδικό γιο του βασιλιά που σώθηκε από τη σφαγή...





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ανάμεσα στον Γάλλο Αλφρέντ Ζαρί (1873-1907) και τον Ελληνα Εμμανουήλ Ροΐδη (1831-1904), οι διαθέσεις κάποια στιγμή διασταυρώθηκαν. Οι λογοτεχνικές διαθέσεις τους εννοείται (οι δύο άνδρες δεν γνωρίζονταν). Ο Ζαρί υπήρξε πράγματι, στις αρχές του 20ού αιώνα, ο ιδιοφυής μεταφραστής της Πάπισσας Ιωάννας (έργο το οποίο πρόσφατα εκδόθηκε στη Γαλλία και σε βιβλίο τσέπης, γεγονός άλλωστε που το καθιέρωσε). Είναι αλήθεια ότι με το χιούμορ του, την αίσθηση του γελοίου, την τάση του για απρόσμενες και λεπτές προσεγγίσεις που επιτρέπει η καλλιέργεια, ο Ζαρί προσφέρει, με τη συνδρομή του φίλου του, έλληνα γιατρού Ιωάννη Σάλτα, σε αστραφτερά και παιγνιώδη γαλλικά, αυτό το υψιπετές λογοτέχνημα. Τώρα ήταν η σειρά ενός Ελληνα να ανταποδώσει τη χειρονομία. Και σαν δίκαιη ανταπόδοση, ο Αχιλλέας Κυριακίδης μετέφρασε τον Υμπύ Τύραννο του Αλφρέντ Ζαρί στα ελληνικά, επίσης με τρόπο ευρηματικό και χυμώδη, τόσο για τις αισθήσεις όσο και για το πνεύμα.

Ο Υμπύ Τύραννος είναι ένα εμβληματικό θεατρικό έργο σε πέντε πράξεις, μεταφρασμένο σχεδόν σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, παιγμένο και ξαναπαιγμένο από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες στη Γαλλία και στο εξωτερικό (αναφέρουμε ενδεικτικά μόνο τους Ζαν Βιλάρ, Αντουάν Βιτέζ και Πίτερ Μπρουκ)· ένα έργο που έχει προ πολλού περάσει στο παγκόσμιο λογοτεχνικό πάνθεον. Από την πρώτη λέξη δίνεται το ύφος του έργου. Ενα τονωτικό και αιφνιδιαστικό «Σκρατά κι απόσκρατα!», κάτι που αποτέλεσε μεγάλο σκάνδαλο στην εποχή του. H συνέχεια δεν διαψεύδει την έναρξη, παρ' όλο που η ιστορία καθεαυτή είναι κοινότοπη και ο αναγνώστης αναρωτιέται τι είναι αυτό που τον σαγηνεύει!



Εξουσία και χρήμα



Βρισκόμαστε σε μια φανταστική Πολωνία. Στην Πολωνία του Ζαρί. Πρόκειται για την ιστορία ενός παλαιού βασιλιά της Αραγονίας και νυν λοχαγού των Δραγόνων, ο οποίος, ωθούμενος από τη φιλόδοξη σύζυγό του, αποφασίζει να ανατρέψει τον βασιλιά. Οταν όμως η συνωμοσία του αποκαλύπτεται, τυχαία, από έναν αγγελιοφόρο του βασιλιά, ο ήρωάς μας, αιφνιδιασμένος, ξεστομίζει ένα τσουχτερό: «Ω, σκρατά κι απόσκρατα, την προύτσισα, με ψυλλιαστήκαν, μα το πράσινο καυλί μου, θα μου πάρουν το κεφάλι! Ωιμέ, ωιμέ!». Κατορθώνει ωστόσο να διαφύγει και να γίνει βασιλιάς, μη διστάζοντας να εγκαταλείψει τον συνένοχό του με τον οποίο έστησε την πλεκτάνη. Ο δρόμος ανοίγει. Του απομένει να μεθύσει από την εξουσία και να πλουτίσει με το χρήμα των άλλων. Αλλά το παρακάνει. Αποτέλεσμα, ο τσάρος της Ρωσίας, γείτονάς του, δεν έχει άλλη λύση παρά να του κηρύξει τον πόλεμο. Ο κυρ Υμπύ, με τη σειρά του, αναγκάζεται να πάρει τα όπλα, χωρίς πολύ ζήλο είναι η αλήθεια. Το μόνο που του δίνει χαρά είναι η σκέψη ότι θα υποβάλει τον τσάρο σε βασανιστήρια όταν τον νικήσει: «Θα τον τιμωρήσω με συστροφή της μύτης και των οδόντων, αποκόλληση της γλώσσας και διακόρευση των αφτιών με ξυλαράκι». Δεν έχει υπολογίσει όμως ότι η γυναίκα του, η οποία έχει παραμείνει στην Πολωνία, καταχράται τα πλούτη του παλατιού.

Οσο και αν της κακοφανεί όμως, ο μοναδικός επιζών του πραξικοπήματος, ο γιος του βασιλιά, την αναγκάζει να φύγει. Αλλά και ο κυρ Υμπύ, ηττημένος στον πόλεμο, είναι και αυτός αναγκασμένος να τραπεί σε φυγή. Από καθαρή σύμπτωση θα βρεθούν και οι δύο στην ίδια κρυψώνα! Φυσικά, όταν την αντικρίζει, ο κυρ Υμπύ δεν μπορεί να λησμονήσει την προδοσία της γυναίκας του, την οποία σκοπεύει να υποβάλει σε ένα μαρτύριο ανάλογο της κακοήθειάς της, πολύ πιο πολύπλοκο από εκείνο που προόριζε για τον τσάρο: «Συστροφή της μύτης, εκρίζωση μαλλιών, εμβολή του ξυλαρακίου στ' αφτιά, αναρρόφηση του εγκεφάλου από τις φτέρνες, τεμαχισμός του πισινού, μερική ή ακόμα και ολική συμπίεση του νωτιαίου μυελού (μπας και βάλει λίγο μυελό), χωρίς να ξεχνάμε τη διάνοιξη της νηκτικής κύστεως και, τέλος, τον μεγάλο, εκσυγχρονισμένο εκτραχηλισμό του Αϊ-Γιάννη του Πρόδρομου - τα πάντα βασισμένα στην Αγία Γραφή, τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη, όπως ενημερώθηκαν, διορθώθηκαν και τελειοποιήθηκαν από τον υποφαινόμενο Αρχιφορολόγο...». Τελικά, τέλος καλό όλα καλά: οι δύο σύζυγοι συμφιλιώνονται και βρίσκονται στο κατάστρωμα ενός καραβιού με προορισμό την περιπέτεια...



Μια καρικατούρα



Με μια πρώτη ματιά, το έργο αυτό μπορεί να φαίνεται γκροτέσκα φάρσα, γρήγορα όμως αναδεικνύεται σε κορυφαία σάτιρα. Γιατί ο Υμπύ του Ζαρί είναι όχι μόνο η καρικατούρα ενός κοινού αστού, αλλά πρωτίστως η καρικατούρα ενός κοινού ανθρώπου, του οικουμενικού ανθρώπου. Ο Υμπύ κατά βάθος είναι μια απλοϊκή, κοινή και συγχρόνως μακιαβελική ύπαρξη, η οποία προσπαθεί να εκμεταλλευθεί προς όφελός της κάθε περίσταση και επιθυμεί άπληστα πάντα περισσότερα από όσα ήδη κατέχει. Ο Υμπύ είναι πράγματι μια τεράστια προσωπικότητα, τόσο τεράστια που - σαν να ήταν απαραίτητη μια επιπλέον απόδειξη - κληροδότησε στη γαλλική γλώσσα ένα επίθετο, το Ubuesque, πάντα ζωντανό, που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα για να χαρακτηρίσει την ωμότητα και τη δειλία. Και αναρωτιέμαι αν υπάρχει καλύτερη μοίρα για ένα έργο τέχνης από το να κληροδοτήσει με μια λέξη την αιωνιότητα! Μια λέξη η οποία από μόνη της εκφράζει έναν χαρακτήρα.

Ο Ζαρί έγραψε αυτό το έργο σε ηλικία δεκαπέντε ετών· ευτυχές γεγονός, όταν ξέρει κανείς ότι έφυγε νωρίς από τη ζωή, στην ηλικία των τριάντα τεσσάρων ετών, λίγο εξαιτίας του ποτού, λίγο εξαιτίας του αιθέρα (για τον οποίο του άρεσε να λέει ότι τον «ξελεκιάζει») και λίγο εξαιτίας της αρρώστιας. Σαν τον Ρεμπό, ο οποίος επίσης έγραψε το ωραιότερο ποίημά του - το Μεθυσμένο καράβι - στην ηλικία των δεκαεπτά ετών, προτού χαθεί και εκείνος πρόωρα. Στην πραγματικότητα, ο Ζαρί συνάντησε τον ήρωά του στο λύκειο, συγκεκριμένα στο πρόσωπο του καθηγητή της Φυσικής, ενός από εκείνους τους πομπώδεις και γελοίους καθηγητές που εμπνέουν πάντα τους μαθητές, όπως έγινε και τότε.



Το «άτιμο πλάσμα»



Στα δεκαεπτά του χρόνια, ένας οξυδερκής νεαρός, ο Αλφρέντ Ζαρί, τα έχει καταλάβει όλα. Στη σύντομη ζωή του δεν θα σταματήσει να χλευάζει την ανθρώπινη πράξη. Δεν θα αποδεχθεί ούτε καν τους κοινωνικούς κώδικες, όπως έκανε ο Ρεμπό - στον οποίο μοιάζει από πολλές απόψεις - που περιθωριοποιήθηκε παίρνοντας συνειδητά τον δρόμο της Ερυθραίας. Ο Ζαρί περιθωριοποιήθηκε από τον Υμπύ του, αυτό το «άτιμο πλάσμα» στο οποίο θα δώσει πολλές μορφές (Υμπύ δεσμώτης, Υμπύ από την ανάποδη, Υμπύ κερατάς, Υμπύ στον λόφο). Ο ήρωάς του μάλιστα θα τον μπερδέψει. Ο Υμπύ είναι ο Ζαρί. Και ο Ζαρί ο Υμπύ. Αμφότεροι δεν θα πάψουν να ψέγουν τη βλακεία και την κακία των ανθρώπων. Με διάφορα όπλα. Με το χιούμορ κατ' αρχάς. Ενα χιούμορ τόσο καταλυτικό που θα απαλλάξει τον Ζαρί ακόμη και από τη στρατιωτική του θητεία! Επειτα με τη γλώσσα. Τις λέξεις τις επιλέγει, τις τραβά προς κάθε κατεύθυνση, τις υποβάλλει σε έναν ετυμολογικό εκτροχιασμό, εφευρίσκοντας μια γλώσσα αποκλειστικά δική του. Οσο για τη λογοτεχνική παράδοση, τη χρησιμοποιεί κατά βούληση, αντλώντας τις αναφορές του όπου και όπως του ταιριάζει, αντιπαραθέτοντας βίαια τα κείμενα και τα είδη, παράγοντας μια δραματουργική δυναμική που γυρνά την πλάτη στους θιασώτες του νατουραλισμού και του συμβολισμού, όπως έπραξαν στη μουσική οι Ραβέλ, Ντεμπυσί και Στραβίνσκι, και στη ζωγραφική ο Πικάσο. Στη γλώσσα του προσδίδει μια θεατρική αποτελεσματικότητα ανεξίτηλη, η οποία λειτουργεί και επιβάλλεται με τη μεγαλύτερη δυνατή ευστοχία. Ο Αλφρέντ Ζαρί κατασκεύασε ακόμη ένα όπλο, εξίσου τρομακτικό, που του επιτρέπει να κοιτάζει την ύπαρξη και τον κόσμο με το βλέμμα - ταυτόχρονα κοντινό και απόμακρο - του ορθολογιστή: την Παταφυσική, τη μέθοδο, που στη συνέχεια μετατράπηκε σε θεωρία, η οποία συνίσταται στην ατελεύτητη και αυστηρή πρακτική αναζήτησης της φανταστικής λύσης. Με άλλα λόγια, αφηγήσεις που υπόκεινται σε έναν κανόνα παραγωγής μαθηματικής τάξεως, που αναπτύσσει την αρχή της αναλογικότητας των αντιθέτων.

Σας αποτρέπω με αυτό που είπα; Να το ξεχάσετε· εκτός αν το παιχνίδι σάς διασκεδάζει. Ποτέ ο Ζαρί δεν πέφτει στην παγίδα της διανοητικότητας. Ο Υμπύ του έχει σάρκα και οστά. Είναι τόσο ανθρώπινος, που θα σας αρέσει πολύ, μα πάρα πολύ.



Κατρίν Βελισσάρη (διευθύντρια του ΕΚΕΜΕΛ)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 16-11-2003