Κρήτης νήσου θέσις

Η έκδοση αυτή παρουσιάζει την έντυπη χαρτογράφηση της Κρήτης μέσα σε ένα σαφώς καθορισμένο χωροχρονικό πλαίσιο, το οποίο αντικατοπτρίζεται στους 150 και πλέον χάρτες και τις 30 περίπου κυριότερες παραλλαγές τους, που περιγράφονται στο τέταρτο μέρος του τόμου. Οι χάρτες αυτοί αφ' ενός καλύπτουν μια περίοδο τρεισήμισι περίπου αιώνων -από την αρχέτυπη έκδοση της Κοσμογραφίας του Κλαύδιου Πτολεμαίου στη Βολωνία το 1477, μέχρι την απεικόνιση της Κρήτης στη Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή το 1797- και αφ' ετέρου έχουν ως αποκλειστικό ή τουλάχιστον ως κυρίως προβαλλόμενο θέμα τους, τη μεγαλόνησο.
Συνεπώς, δεν περιλαμβάνονται εδώ ούτε οι πολυάριθμοι και, σημειωτέον, ποικιλότροπα εντυπωσιακοί χειρόγραφοι χάρτες της Κρήτης πριν ή μετά το 1477, ούτε τα έργα της πληθωρικής και περισσότερο τεχνικής παρά καλλιτεχνικής χαρτογραφικής παραγωγής μετά το 1800. Επίσης, δεν περιλαμβάνονται οι χάρτες του ευρύτερου ελλαδικού και ανατολικο-μεσογειακού χώρου, μολονότι στην πλειονότητά τους απεικονίζουν την Κρήτη, καθώς υπερβαίνουν, κατά τη γνώμη μου, τα όρια της αμιγώς "κρητικής" χαρτογραφίας. [...]



Ιστορική επισκόπηση: Νίκος Ανδριώτης

Εκδότης: Μικρός Ναυτίλος






ΚΡΙΤΙΚΗ



Τίποτε πιο συναρπαστικό απ' το να ταξιδεύεις με το νου σε παλιούς χάρτες πάνω, χαζεύοντας τα στρεβλά τους σχήματα, μαγεμένος απ' τα λάθη τους ίσα ίσα κι απ' τις ονειροφαντασίες τους, για μέρη τόσο πατημένα σήμερα, τόσο βατά πια...

Τώρα, που κι ο τελευταίος σκόπελος του Ειρηνικού αποτυπώθηκε ακριβέστατα απ' τους αενάως κατασκοπεύοντες δορυφόρους, χάνοντας κι όποιο μυστήριο ίσως να 'κρυβε, οι σύγχρονοι χαρτογράφοι, πλήρως εξοπλισμένοι με τα τελειότερα όργανα, έχουν πάψει από καιρό να ζωγραφίζουν θαλάσσια τέρατα μες στα κύματα, καραβέλες μ' ανοιχτά πανιά, ή κάποιον θυμωμένο Ποσειδώνα, κοιτάζοντας να κρύψουν την άγνοιά τους ή να καλύψουν τ' απέραντα κενά των θαλασσών, και η απεικόνιση του κόσμου ποτέ δεν ήταν πιο στεγνή κι ανέμπνοη...

Απ' τα νησιά του αρχιπελάγους, η Κρήτη, λόγω του ιδιαίτερου γεωγραφικού της στίγματος και της στρατηγικής της θέσης, τράβηξε από νωρίς την προσοχή των κοσμογράφων. Μια ματιά στη Χάρτα της Οικουμένης του Hereford (του 13ου αιώνα) αρκεί: σε μια συμπαγή σφαίρα ξηράς τριγυρισμένη απ' το λεπτότατο δαχτυλίδι της άγνωστης «έξω θάλασσας», ένα μεγάλο χάσμα ανοίγεται στης Γης το κέντρο: η Μεσόγειος! Και στο μέσο της, πιο μεγάλη κι απ' τη Σικελία κι απ' την Πελοπόννησο, η Κρήτη, μ' έναν περίτεχνο Λαβύρινθο χαραγμένον πάνω της -σήμα κατατεθέν εσαεί!

Από την αρχαιότητα ως σήμερα, ποιος καπετάνιος δεν έπιασε στα λιμάνια της, ποιος κατακτητής δεν τη χρησιμοποίησε σαν προγεφύρωμα κατά της Δύσης ή της Ανατολής, ποιος δεν εποφθαλμιούσε την κατοχή ενός τόπου τόσο πλούσιου και προνομιούχου; Φυσικό λοιπόν, που με μεγαλύτερη ή μικρότερη ακρίβεια σχεδιασμένη, με περισσότερη ή λιγότερη φαντασία και τέχνη, δεν λείπει από κανέναν σχεδόν άτλαντα.

Μικροί ή μεγάλοι, γεωφυσικοί, πολιτικοί ή ναυτικοί, επιχρωματισμένοι ή απλοί, κάθε προέλευσης, μ' ένθετα σχέδια πόλεων και οχυρών και περίτεχνες προμετωπίδες, εκατοντάδες παλιοί χάρτες της Κρήτης συγκροτούν τον αμύθητο θησαυρό της συλλογής Ζαχαράκι. Αν όμως γι' άλλους το μεράκι του συλλέκτη εξαντλείται με το κρέμασμα των καδραρισμένων εκθεμάτων στον τοίχο τους, ο Χ. Ζαχαράκις προχώρησε στη συστηματική μελέτη του υλικού του και παρουσίασε ένα πανόραμα έντυπης χαρτογραφίας της ιδιαίτερης πατρίδας του, που αποτελεί δείγμα ενδιαφερότατο κι αντιπροσωπευτικό για τη χαρτογράφηση της Μεσογείου εν γένει, στους τέσσερις αιώνες απ' την εφεύρεση της τυπογραφίας ώς το 1800.

Η αξία του βιβλίου δεν έγκειται απλώς στη συστηματική χρονολογική καταλογογράφηση 155 πρωτότυπων χαρτών (χωρίς να προσμετρώνται οι επανεκδόσεις, ανατυπώσεις και αντιγραφές τους) με ακριβέστατη περιγραφή κι επεξήγηση των ιδιαιτεροτήτων καθενός (πατρότητα, τόπος και χρόνος έκδοσης, χαρακτηριστικά στοιχεία κ.λπ.), αλλά πρωτίστως στη σχολαστική τους ταξινόμηση κατά 6 αρχετυπικά σχέδια του νησιού, που με οξύ μάτι ο μελετητής - συλλέκτης εντόπισε ανάμεσα στις πάμπολλες υφιστάμενες παραλλαγές. Πιο συγκεκριμένα, αντί της τρέχουσας κατάταξης βάσει τριών ή τεσσάρων αρχετύπων, ο Ζαχαράκις προτείνει μια πιο αναλυτική, με δύο πτολεμαϊκά (πρώιμο ή ύστερο), ένα του περίφημου Ιταλού περιηγητή Cr. Buontelmonti, ένα του Κρητικού χαρτογράφου Γ. Σιδέρη Καλαποδά, ένα του Βενετού μηχανικού F. Basilicata, κι ένα απ' τους Πορτολάνους, εκθέτοντας κιόλας πώς και γιατί προτιμήθηκε εκάστοτε καθένα απ' αυτά, στην κατοπινή χαρτογραφική παραγωγή της προηγμένης Ευρώπης, για λόγους επιστημονικούς, οικονομικούς, εκδοτικών ή και προσωπικών ενίοτε ανταγωνισμών.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι, παρ' όλο που τα αρχέτυπα του Καλαποδά (1562) και του Basilicata (1612), στηριγμένα και τα δυο σε αυτοψία, άνοιξαν το δρόμο για μια ρεαλιστικότερη και συμφωνότερη προς τ' αληθινά γεωγραφικά μεγέθη αποτύπωση του νησιού, επί αιώνες οι επιγενέστεροι χαρτογράφοι δεν τήρησαν ενιαία στάση και πολλοί -ανάμεσά τους κάποιοι διάσημοι, όπως ο Ortelius ή ο Cluverius- συνέχισαν ν' αναπαράγουν το παρωχημένο «ύστερο πτολεμαϊκό» αρχέτυπο, αποδεικνύοντας έτσι τη μεγίστη επίδραση του έργου τού αρχαίου γεωγράφου μετά την Αναγέννηση, μα και την ακλόνητη επιβολή της αυθεντίας των αρχαιοελληνικών προτύπων εν γένει, ακόμα κι όταν η νεότερη επιστήμη τα 'χε ξεπεράσει.

Σ' ένα εισαγωγικό κεφάλαιο του τόμου υπάρχει σύντομη επισκόπηση της νεότερης ιστορίας του νησιού, που συναρτάται κι άμεσα με τη χαρτογράφησή του, της Ενετοκρατίας δηλαδή, απ' το 1204, ίσαμε το 1715, όταν τα τελευταία οχυρά της Γαληνοτάτης, η Σούδα και η Σπιναλόγκα, έπεσαν πια στα χέρια των Τούρκων, με δραματική κορύφωση την εικοσάχρονη (1648-69) πολιορκία του Χάνδακα απ' τους Οθωμανούς.

Μοναδική επιφύλαξη για το περιεκτικό και καλογραμμένο κείμενο του Ν. Ανδριώτη, η μάλλον θετική εικόνα της συγκεκριμένης περιόδου, που αποκομίζει ο αναγνώστης, αν κρίνει απ' την πνευματική-πολιτιστική άνθηση του νησιού. Η συμπεριφορά ωστόσο των «πολιτισμένων» Βενετών και σ' άλλες κτήσεις τους, λ.χ. στην Κέρκυρα, δείχνει πως διόλου λιγότερο σκληροί και καταπιεστικοί ήταν απ' τους Τούρκους, ελάχιστα νοιάστηκαν για την όποια κοινωνική ευημερία ή πολιτιστική εξύψωση των υπηκόων τους, και καταγίνονταν μόνο με τη μάστευση φόρων σε είδος, εργασία ή χρήμα και με το στήσιμο των στρατιωτικών τους βάσεων. Τουναντίον, ερεθιστικότατοι με τον καθολικισμό τους και στυγνοί συμφεροντολόγοι, ωμοί δυνάστες κι εκμεταλλευτές αποδείχτηκαν παντού. Κι άρα, όποια πρόοδος κάτω απ' το βούρδουλά τους, οφειλόταν περισσότερο στην ιδιωτική πρωτοβουλία των ντόπιων και την ανοιχτή εκ των πραγμάτων επικοινωνία με το πιο προωθημένο τότε δυτικό πνεύμα, παρά σε κάποια κεντρικά κατευθυνόμενη και συστηματική παιδευτική - πολιτιστική δράση των επικυρίαρχων.

Αν από πλευράς ουσίας αποτελεί χρησιμότατο βοήθημα για τον ιστοριοδίφη και το μελετητή της ιστορικής γεωγραφίας και πολύτιμο οδηγό στα χέρια συλλεκτών κι εμπόρων σπάνιων χαρτών, από άποψη καλαισθησίας η έκδοση συνιστά επίτευγμα της τυπογραφικής τέχνης. Οι λαμπρές αναπαραγωγές χαρτών, η εξαντλητική εικονογράφησή της, οι εντυπωσιακοί αναδιπλούμενοι πίνακες, η ιδιαίτερα κομψή εικαστική σχεδίαση του όλου εντύπου, με την ευφυέστατη διευθέτηση των αγγλόφωνων κειμένων, ώστε να μην ενοχλούν τον Ελληνα αναγνώστη, μαζί με την άψογη βιβλιοδεσία, είναι όλα φροντισμένα στην εντέλεια. Κι αξίζει ακόμα πιο πολύ τον αμέριστο έπαινο, καθόσον δεν προέρχεται από κάποιον επώνυμο κολοσσό του χώρου, παρά από έναν προσωπικό οίκο της περιφέρειας, το «Μικρό Ναυτίλο» της Β. Δανέζη - Λαμπρινού, που δραστηριοποιείται με κύριο αντικείμενο τη χαρτογραφία της Κρήτης, κι έχει στο ενεργητικό του εκδόσεις πάντα προσεγμένες -διό και αντιεμπορικές-, αποδεικνύοντας έμπρακτα πως το μεράκι της ποιοτικής δημιουργίας δεν έχει σβήσει ολότελα, κι ας πλημμυρίζουν τα ράφια μ' οσεσδήποτε χιλιάδες τίτλων οι κυρίαρχοι της αγοράς, κι ας είν' αιωνίως απόντες για την παραμικρή στήριξη -όχι υλική, μα ηθική πρωτίστως- οι κρατικοί θεσμοί και τα λογής λογής «κέντρα βιβλίου»...



ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/06/2005