Η μαμά δεν λέει ποτέ ψέματα

Ο Πέτρος είναι ανάπηρος. Δε βρίσκει δουλειά. Δυσκολεύεται στις μετακινήσεις του. Ζει με ελάχιστα χρήματα. Ο φόβος της επιβίωσης τον οδηγεί σε μια πράξη απελπισίας. Το μυστικό του θαμμένο στον κήπο. Και τριγύρω ο σκύλος του γαβγίζει απειλητικά, ο ταχυδρόμος τον υποψιάζεται και η θεία Ελπινίκη του κάνει έξωση από το σπίτι. Η γνωριμία του με το Λουκά ανοίγει νέες προοπτικές, αλλά τελικά μόνο η φωνή της πεθαμένης μητέρας του θα φανερώσει την αλήθεια. Γιατί η μαμά δεν έλεγε ψέματα ποτέ.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα πεζογράφημα με πρόδηλη καταγγελτική πρόθεση είναι άραγε σε θέση να ανταποκριθεί στις λογοτεχνικές του αξιώσεις; Δουλειά της λογοτεχνίας είναι να υπερασπίζεται ή να καταδεικνύει; Ο συγγραφέας δεν οφείλει να φανερώνει μέσω της μυθοπλασίας το προσωπικό του βλέμμα, ακόμα και όταν η πραγματικότητα την οποία μεταπλάθει υπαγορεύει αυτονόητες απαντήσεις; Μήπως η αμηχανία ως προς την προσέγγιση ευαίσθητων θεμάτων ενθαρρύνει απλοϊκούς, ακίνδυνους χειρισμούς; Δεν υπάρχει άραγε ένα όριο, έστω δυσδιάκριτο, ανάμεσα στην ευαισθητοποίηση και στην καταγγελία; Τα ερωτήματα προκύπτουν ήδη από το δελτίο Τύπου που συνοδεύει το τρίτο πεζογραφικό βιβλίο της Ελένης Ζαχαριάδου, η οποία πριν από λίγα χρόνια κέρδισε την εκτίμηση της κριτικής με τα τερψιλαρύγγια «Γλυκά του κουταλιού». Στις αναμενόμενες πληροφορίες του δελτίου Τύπου περιλαμβάνεται κι ένα απόσπασμα από ειδικό έντυπο για τα προσβάσιμα περιβάλλοντα και τη συμβολή τους στην ανάδειξη των ατόμων με αναπηρία σε παραγωγική και καταναλωτική ομάδα. Και μόνον η παράθεση του αποσπάσματος δημιουργεί υποψίες. Τι προσφέρει η σχετική πληροφόρηση σ' ένα λογοτεχνικό βιβλίο με παρεμφερές θέμα; Μια συγκροτημένη, πολυπρισματική μυθοπλασία δεν αρκεί για να υποστηρίξει, και μάλιστα δραστικά, τους οιουσδήποτε προβληματισμούς; Το αφήγημα ωστόσο της Ζαχαριάδου δεν κατορθώνει ούτε στιγμή να ξεφύγει από την αυτονόητη θέση ότι τα άτομα με αναπηρία έχουν δικαίωμα ισότιμης συμμετοχής στον κοινωνικό βίο. Οταν, όμως, η λογοτεχνία αναλαμβάνει να θίξει κρίσιμα κοινωνικά προβλήματα σκόπιμο θα ήταν να τολμάει να απομακρυνθεί από τα αυτονόητα και να καταβυθιστεί σε λιγότερο προφανείς περιοχές.



Βόλεμα στην αυτολύπηση



Ο ήρωας του αφηγήματος ύστερα από μια σοβαρή ασθένεια, από την οποία προσβλήθηκε στην παιδική του ηλικία, έπαθε ελαφριά παράλυση στα κάτω άκρα και στο δεξί του χέρι. Ο ίδιος επέτεινε την αναπηρία του υιοθετώντας μια βολική απάθεια, στα όρια της κατατονίας, μεμψιμοιρώντας για τον οίκτο που αφειδώς αποσπούσε από τον περίγυρό του. Η οικογένειά του προσπάθησε να τον προστατεύσει, όχι τόσο από την αδυναμία του όσο από την ηττοπάθειά του. Αν ο πατέρας του με την απεγνωσμένη αισιοδοξία του πάλευε να του εμφυσήσει φρούδες ελπίδες, η μητέρα του τον έφερνε, συχνά με σκληρότητα, αντιμέτωπο με τους φόβους του. Οπως διαφαίνεται από τον τίτλο, κεντρικό πρόσωπο της αφήγησης, πέραν του πρωταγωνιστή ασφαλώς, είναι η μητέρα, η μόνη ενδιαφέρουσα φιγούρα του βιβλίου. Δυναμική, αυστηρή, υποστηρικτική και συνάμα φοβισμένη, έχει το θάρρος να συγκρούεται ανοιχτά με τον γιο της, να αντιστέκεται σθεναρά στη μητρική της παρόρμηση να γίνει ολόκληρη μια βακτηρία και να τον κρατήσει για πάντα υπό την προστασία της και αντί αυτού, να τον διώχνει από κοντά της. Θέλει να τον δει να στέκεται στα πόδια του, όχι με την αφελή πίστη του συζύγου της σε μια ως εκ θαύματος ίαση, αλλά με την προσδοκία ότι η αναπηρία του δεν θα γίνει εμπόδιο στην ανεξαρτητοποίησή του. Ο γιος όμως άλλα φρονεί. Αναπαυμένος στην αυτολύπηση, παραδίδεται άνευ ουδεμίας αντίστασης στο εχθρικό σώμα του, επιβιώνοντας χάρη στην απόγνωση των γονιών του.

Επειδή αυτό το μυθοπλαστικό κλίμα, αναλλοίωτο μέχρι την τελευταία σελίδα, κινδυνεύει να καταλήξει φορτικό και άνευρο, η συγγραφέας εξαρχής εγκατασπείρει στο βιβλίο το δέον μυστήριο. Στην αρχική σκηνή ο γιος μόλις έχει θάψει τον πατέρα του στον κήπο. Τα κίνητρα της συγκεκριμένης ενέργειας αποκαλύπτονται στο τέλος. Ενας φιλύποπτος γείτονας, ένας παραπληγικός δικηγόρος με δυσεξιχνίαστες διαθέσεις, μια θεία που ονειρεύεται την αντιπαροχή και ένας αγριεμένος σκύλος απειλούν να ξεθάψουν το μυστικό. Πώς θα αντιδράσει ο ήρωας όταν όλη του τη ζωή αυτοσυντηρείται τρεφόμενος με την παραίτησή του; Απλώς παρακολουθώντας τις εξελίξεις να έρχονται καταπάνω του.



Μελόδραμα και κοινοτοπίες



Στο βιβλίο ο παροντικός χρόνος εναλλάσσεται με κομμάτια από το παρελθόν της οικογένειας. Στο αφηγηματικό παρόν παρακολουθούμε την ανησυχία του ήρωα, αφ' ενός, για το μόνιμο ζήτημα του βιοπορισμού του και αφ' ετέρου, για τον αποσιωπημένο θάνατο του πατέρα του. Στις αναδρομές στο παρελθόν ξετυλίγεται η οικογενειακή Οδύσσεια. Σποραδικά παρεμβάλλονται τα βιογραφικά δευτερευόντων χαρακτήρων και οι ενδόμυχες σκέψεις κάποιων προσώπων. Ανακουφιστικές αυτές οι διακοπές στην αφήγηση καθώς της προσδίδουν ζωντάνια και χιούμορ, στοιχεία των οποίων η απουσία πλήττει σημαντικά το βιβλίο. Ο μικροπερίοδος, κοφτός λόγος συντείνει σε έναν μονότονο ρυθμό, τον οποίο επιβαρύνει η όχι απλώς απέριττη αλλά και απεριποίητη γραφή. Στην εκφραστική ατημελησία (π.χ. «διαλύω τα μυστήρια», «ούτε που θα πέρναγε ποτέ του σε τέτοια πόρτα») προστίθενται ορισμένες μυθοπλαστικές απροσεξίες. Μερικά παραδείγματα. Πώς ο ήρωας κατάφερε να κουβαλήσει τον νεκρό πατέρα του στον κήπο και να τον θάψει, όταν δεν μπορούσε να κουβαλήσει τα κουτιά με το εμπόρευμα στο περίπτερο όπου περιστασιακά δούλευε; Πώς περπατάει ολόκληρα χιλιόμετρα μαζί με τον σκύλο του, όταν ακόμα και μια διαδρομή στη γειτονιά τού φαίνεται πολύμοχθη; Γιατί ο ταχυδρόμος που, όπως αναφέρεται, είχε με τα χρόνια αναπτύξει φιλία με τον πατέρα του, σκέφτεται να τον ρωτήσει για την αιτία της αναπηρίας του μόλις στις πρώτες σελίδες;

Εκείνο ωστόσο που ενοχλεί πρωτίστως στο αφήγημα είναι ο μελοδραματισμός. Τη λύπηση που αρνείται στον ήρωα η μητέρα του τού την προσφέρει γενναιόδωρα η συγγραφέας. Παράλληλα τοποθετεί κοντά του έναν μικρόκοσμο αξιοθρήνητων και ποικιλοτρόπως βασανισμένων προσώπων (καθότι οι δυστυχίες είναι πολύμορφες), ενώ τον πλαισιώνει από μια κοινωνία απροκάλυπτα αντικοινωνική. Μια κοινωνία αυτιστικά προσηλωμένη στο δίπολο «Ομορφιά και Υγεία» (επιτυχές το εύρημα με το ομώνυμο ινστιτούτο αισθητικής), που παραγκωνίζει με υποκριτική αβρότητα τους ατελείς. Μια κοινωνία με δρόμους, κτήρια, συγκοινωνίες, απολαύσεις, ανθρώπους προσιτά μόνο στους αρτιμελείς. Ναι, ο ήρωας υποφέρει. Και ναι, έχει να αντιπαλέψει πέρα από το σώμα του και την κρατική απρονοησία. Ακόμα και αν η συγγραφέας δραματοποιεί ενίοτε υπερβολικά την επιθετικότητα, συγκαλυμμένη ή ασύνειδη, του περίγυρου προς τον πάσχοντα ήρωά της, τα όσα καταγράφει δεν απέχουν, δυστυχώς, από την αλήθεια. Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν μπορεί η μυθοπλασία να εξαντλείται είτε σε κλαψουρίσματα είτε σε ένα κατηγορητήριο. Γενικότερα στη λογοτεχνία κάθε φωτογράφηση της πραγματικότητας αποβαίνει άστοχη. Πρωτεύον μέλημα του συγγραφέα είναι να επέμβει στην πραγματικότητα, όχι απαραίτητα για να τη μεταποιήσει, αλλά οπωσδήποτε για να αναδείξει τα μη οφθαλμοφανή χαρακτηριστικά της. Αντιθέτως, η Ζαχαριάδου, ενδεχομένως από διστακτικότητα απέναντι στο απαιτητικό θέμα της, απασχολήθηκε μονόπλευρα με τη συγκινησιακή κινητοποίηση του αναγνώστη της. Ισως ένας παραπληγικός ήρωας συγκινεί, αλλά ένα παραπληγικό αφήγημα, δύσκολα.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/10/2007