Ο πολιτισμός των γηπέδων

Ο κόσμος των γηπέδων συνδέεται με τη θρησκεία, τον πόλεμο, το θάνατο, την πολιτική οργάνωση, το Δίκαιο, τη συλλογική ταυτότητα, την εκπαίδευση, τη γλώσσα, την Τέχνη: αφελή και αυτοσχέδια, λαϊκή ή και υψηλή.
Το αθλητικό γεγονός εξυπηρετεί και ψυχολογικές ανάγκες. Η συλλογική προτίμηση αποτελεί στοιχείο ταυτότητας και επιλογή ανθεκτική στο χρόνο. Διαπερνά όλες τις κοινωνικές τάξεις και, καθώς με το τελετουργικό, τα σύμβολα και τα είδωλα συγκινεί δισεκατομμύρια ανθρώπων παγκοσμίως, αποκτά τεράστιο επικοινωνιακό, οικονομικό και πολιτικό ενδιαφέρον. Ο κόσμος αυτός έχει και τη σκοτεινή υποκοσμική πλευρά του.
Μια διαφορετική και πρωτότυπη ματιά στον κόσμο των γηπέδων και στα ποικίλα σημαινόμενα των συμβόλων από την αρχαιότητα έως σήμερα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Καθώς ξεκινάει αυτόν τον καιρό η καθιερωμένη κουβέντα για το πρωτάθλημα, μπαίνουμε στον πειρασμό να αναρωτηθούμε ξανά: είναι απολίτιστοι όλοι αυτοί στα πέριξ των γηπέδων; Οχι ακριβώς, μας καθησυχάζει στο βιβλίο του ο Χρήστος Ζαχόπουλος, φιλόλογος, γενικός γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού και σύμβουλος του πρωθυπουργού Κώστα Καραμανλή. Πολύ κοντά στην εξουσία, ο συγγραφέας - θα σκεφτεί κανείς - για να αποκωδικοποιήσει τη «ζώνη μεταξύ του νόμου και της παρανομίας», δηλαδή τα γήπεδα... Εν τούτοις, εκείνος προχωράει ατάραχος και με χιούμορ σε μια πολυεπίπεδη διαπραγμάτευση του θέματος: «Οταν κάνει κουμάντο ο πρόεδρος, ποιος θυμάται τον προπονητή ή και τους άσους των Τρικάλων; Οταν απλός φίλαθλος-παράγοντας αποτελεί την κορυφαία έκφραση αποκέντρωσης - σε επίπεδο ατόμου - τι τα θέλουμε τα βιβλία περί λαϊκού καπιταλισμού...»



Ανατρεπτικό, άναρχο, ρευστό



Είναι γενικώς αποδεκτό ότι οι φίλαθλοι διακονούν έναν πολιτισμό διαφορετικό, ανατρεπτικό, άναρχο, ρευστό, αλλά και σύμφυτο με τον επίσημο. Παρατίθεται ακόμη και η ομολογία ενός δεινού πολέμιου του παροξυσμού που προκαλούν τα σπορ, του Ουμπέρτο Εκο, ο οποίος παραδέχτηκε ότι «τα σπορ είναι ο άνθρωπος, τα σπορ είναι η κοινωνία». Μπορεί να αποκήρυξε ως στοχαστής την «αθλητική φλυαρία» αλλά υποκλίθηκε μπροστά στην παραδοξότητα της υπόθεσης: «Υπάρχει ένα πράγμα που - ακόμη και αν το έκρινε απαραίτητο - κανένα φοιτητικό κίνημα, καμία αστική εξέγερση, καμία συνολική αμφισβήτηση ή οτιδήποτε άλλο δεν θα μπορέσει ποτέ να κάνει: να εισβάλει στο γήπεδο την Κυριακή το απόγεμα». Και αυτό «όχι εξαιτίας του προφανούς γεγονότος ότι μια ομάδα φοιτητών θα εξοντωθεί εντελώς από τους έντιμους πολίτες-θεατές που θα θελήσουν να περιφρουρήσουν το παραβιασμένο ύψιστο Δικαίωμά τους», αλλά επειδή πιο εύκολο είναι να ρίξει κανείς μολότοφ σε αστυνομικά οχήματα παρά να ξεμυτίσει με αιτήματα στο γήπεδο. Εκεί οι νόμοι, οι κώδικες, οι συμβολισμοί είναι ολότελα διαφορετικοί.

Ποιος είναι λοιπόν ο πολιτισμός των γηπέδων; Ο συγγραφέας ανατρέχει στην ιστορία της ανθρωπότητας από τον Σωκράτη ως τον Καραγκιόζη. Σύμβολα, συνθήματα, ύμνοι, στιχουργήματα, πρωτοσέλιδα, παραπομπές σε έργα, αλλά και ρήσεις και αντιρρήσεις των διανοητών κάθε εποχής, συνθέτουν ένα σπαρταριστό σκηνικό. Και κατανέμει τα ντοκουμέντα και την ανάπτυξή τους σε εννιά κεφάλαια: οι όψεις του θέματος, Λόγος, Θρησκευτικές καταβολές, Πολιτική εξουσία και οπαδοί, Πόλεμος, Θάνατος, H πολιτισμική συνισταμένη, Πρωταθλητές, Αρνητές. Στο κεφάλαιο Λόγος θα βρούμε μεταξύ άλλων το αθλητικό λεξιλόγιο στην πολιτική («μαραθώνιος συνομιλιών», «κίνηση ματ στη Βουλή») και στις λαϊκές εκφράσεις στην καθομιλουμένη «έγινε Τόφαλος», «έγινε Λούης», «σαν Τζιμ(π)λόντος είναι το παιδί», «δεν παίζεται», «πέταξε το μπαλάκι», «τον πέταξε στο καναβάτσο» και άλλα συναφή. Ο αθλητισμός σε όλες τις εποχές είναι μια «μικρογραφία» της οργανωμένης ζωής. Ακόμη και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στον καιρό του είχε γράψει: «Ο πιστός χριστιανός διεξάγει σκληρό αγώνα, για να στεφανωθεί νικητής - ως αν τις είποι προς αθλητήν πάντας καταβαλόντα, και μηδένα έχοντα ανταγωνιστήν είτα μέλλοντα στεφανούσθαι».



Ηρωες-πρωταθλητές



Οι καιροί βέβαια αλλάζουν και ο πολιτισμός των γηπέδων προσαρμόζεται αναλόγως. «Οσο και αν απασχολεί τα μέσα ενημέρωσης ο Ντέιβιντ Μπέκαμ με τη Spice Girl Βικτόρια πάντα θα υπολείπεται του Τζορτζ Μπεστ. Οσο και αν το ζεύγος Νικολαΐδη - Βανδή συγκινεί και κινεί την περιέργεια, δεν θα φτάσει στη λαϊκή μυθολογία τον Μίμη Δομάζο και τη Βίκυ Μοσχολιού. Αντιλαμβανόμαστε ότι το γήπεδο έχει τους δικούς του άγραφους νόμους. Και ο όχλος έχει τη δική του ψυχολογία. Αυτό ενδιαφέρει πρωτίστως κάθε εξουσία, καθώς γνωρίζει ότι «οι αγώνες ως δημόσιες τελετές συμβάλλουν στη διαμόρφωση συλλογικής συνείδησης». Σήμερα έχει στα χέρια της και τη δύναμη των μέσων, για την οποία μάς έχει διαφωτίσει επαρκώς ο Μάρσαλ Μακ Λούαν. Ο συγγραφέας δεν παραλείπει σε κάθε κεφάλαιο να κάνει μια ιστορική αναδρομή, ώστε να θυμηθούμε και τα πρότυπα άλλων εποχών. Υπήρξαν ομηρικοί ήρωες-αθλητές, όπως ο Οδυσσέας και ο Αίας που ήταν έξοχοι παλαιστές. Ηρωες-υπεραθλητές, όπως ο Ηρακλής και ο Θησέας. Πολεμιστές-αθλητές στη δημώδη παράδοση, όπως ο Διγενής Ακρίτας, ο οποίος καυχιόταν κιόλας όπως ο ομηρικός Οδυσσέας: «Κανείς δεν ήταν σαν κι εμέν' εις της αντρειάς τη χάρη, / στο πάλεμα, στο τρέξιμο, στο πήδος, στο κοντάρι».

Τα ονόματα των ομάδων από μόνα τους αποτελούν ένα ακόμη σημαντικό κεφάλαιο της κουλτούρας των σπορ. Μπορεί να δηλώνουν «ιστορική συνείδηση, συνείδηση καταγωγής, προσήλωση στα εθνικά ιδεώδη». Μπορεί να είναι αυτοχαρακτηρισμοί όπως Πάνθηρες ή Ιερολοχίτες ή ετεροχρονισμοί όπως Γύφτοι, Παγουράδες, Τυράδες. Τα συνθήματα, τα παρατσούκλια, τα σκωπτικά σχόλια και τα ανεπίσημα ονόματα χρωματίζουν την ταυτότητα μιας ομάδας και των αντιπάλων της: Κανονιέρηδες (Αρσεναλ), Λιοντάρια (Τσέλσι), Πετεινοί (Τότεναμ), Εφοπλιστές (Εβερτον), Μπέμπηδες (Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ), ο Γηραιός (Ηρακλής, η πιο παλιά ομάδα της Θεσσαλονίκης), το Τριφύλλι (Παναθηναϊκός) και άλλα πολλά σε κάθε πόλη, σε κάθε χωριό. Ονομάτων επίσκεψις, λοιπόν, σε ένα πεδίο αυτόνομο και άγριο, έναν πολιτισμό αμφισβητούμενο, για τον οποίον έχουν κονταροχτυπηθεί κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι, σημειολόγοι, γλωσσολόγοι, καλλιτέχνες, σκηνοθέτες, συγγραφείς. Ενδεικτική είναι η βιβλιογραφία στο βιβλίο του γενικού γραμματέα και προφανώς φιλάθλου κ. Ζαχόπουλου.



MAIPH ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 03-10-2004