Ανατολή ανατολών

Τα τραγούδια που παρουσιάζουμε σ' αυτή την έκδοση εμπνέονται από την κοντινή μας Ανατολή. Άγνωστοι μύθοι, κρυμμένη ιστορία και βιώματα γεννημένα από μια αυθεντική επαφή με τον ανατολίτικο πολιτισμό είναι τα θέματά τους. Έχουν πλαστεί σαν τραγούδια με στίχο και μουσική μαζί, ακολουθώντας τη λαϊκή παράδοση. Απευθύνονται στην αναβίωση της ναρκωμένης συλλογικής μνήμης, αντίθετα με την πλειοψηφία του σύγχρονου "λαϊκού" τραγουδιού που ισορροπεί ανάμεσα στο φολκλόρ και την εύπεπτη αυτοαναφορικότητα. Οι σημειώσεις που τα συνοδεύουν επεξηγούν τις πηγές και τα άγνωστα σημεία κάνοντας έτσι πιο σαφή την ατμόσφαιρα και την ιστορία που περιγράφουν.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στα δεκατέσσερα τραγούδια-ποιήματα του Βαγγέλη Ζάχου-Παπαζαχαρίου, που περιλαμβάνονται στο καινούριο βιβλίο του με τίτλο «Ανατολή Ανατολών» -εμπνευσμένο από έναν ύμνο της Ακολουθίας των Χριστουγέννων-, υπάρχει μια έντονη νοσταλγία του ανατολίτικου πολιτισμού, της ανατολίτικης παράδοσης.

Αν ο συγγραφέας ήταν υποχρεωμένος να διαλέξει μεταξύ της δυτικής και ανατολίτικης παράδοσης στο χώρο της τέχνης, ασφαλώς θα διάλεγε χωρίς κανένα δισταγμό τη δεύτερη: «Η Ανατολή είναι η μάνα της Μουσικής». Ο Βαγγέλης Ζάχος-Παπαζαχαρίου έχει ασχοληθεί συστηματικά με τους βαλκανικούς πολιτισμούς, τη μουσική τους, τα ήθη και έθιμά τους, την καταγωγή και τη γλώσσα τους.

«Η ποίηση -γράφει ο Ζάχος- έχει χάσει τη μουσικότητα και το ρυθμό της παρασυρμένη από τις μόδες της Δύσης. Και καθώς φαίνεται ξεκάθαρα από την αντιμετώπιση του ελληνικού κοινού, η ποίηση έχει ανάγκη να προσφύγει στην ανατολίτικη παράδοση και στη βυζαντινή, που είναι ένα και το αυτό» (σελ. 7).

Ο Βαγγέλης Ζάχος-Παπαζαχαρίου γεννήθηκε στην Αθήνα από Πόντιους πρόσφυγες της ανταλλαγής του 1923. Μαθητής του Σίμωνα Καρά στα χρόνια 1950-1957. Στο Παρίσι, στα χρόνια 1958-1977, σπούδασε εθνολογία, εθνομουσικολογία, ανατολικές και βαλκανικές γλώσσες και πολιτισμούς. Εγινε διδάκτορας Συγκριτικής Φιλολογίας της Σορβόνης το 1968.

Εχει εκδώσει στη Γαλλία τα βιβλία: La poesie populaire des Greces («Maspero, 1966), Albanie («Seuil», 1971), Histoire politique des alphabets utilises dans les Balkans («Mouton», 1975).

Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, το 1977, εξέδωσε τα βιβλία : «Η Πιάτσα» («Κάκτος», 1980, 1999), «Το λεξικό της πιάτσας», («Κάκτος», 1981, 1999), «Ο άλλος Θεόφιλος» («Κάκτος», 1998), «Είμαστε Πόντιοι», (Καραμπερόπουλος», 1984), «Ο ξένος της νέας Κερασούντας» («Γραμμή», 1984).

Από τα κείμενα του Ζάχου, άμεσα ή έμμεσα, πάντα απορρέει μια νοσταλγία και αγάπη για την Ανατολή, την οποία κατά κάποιον τρόπο προσπάθησε να «χαλάσει» και να υποτάξει η Δύση. Το ίδιο συνέβη και στον ποιητικό λόγο, την ποίηση, όπως τη μάθαμε «από τις μόδες της Δύσης», η οποία από τη στιγμή που ξέφυγε από το αρχαίο τρίπτυχο λόγος -μουσική-ρυθμός έγινε σκέτο κείμενο για διάβασμα και «έχασε τη μαγεία και τη δυναμική της».

Οταν ο καρδινάλιος Παλεστρίνα ίδρυσε στη Ρώμη το κονσεβαρτόριο της Αγίας Καικιλίας, το 1570, στόχευε να εναρμονίσει τις εκκλησιαστικές μουσικές όλων των επισκοπών της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Και το πέτυχε καταγράφοντάς τες στο πεντάγραμμο.

Το Κονσερβατόριο, που στα ελληνικά μεταφράζεται «Ωδείο», επέβαλε την καταγραφή του έντεχνου ήχου με το πεντάγραμμο σε όλη τη ρωμαιοκαθολική Ευρώπη. Και αυτή τη νέα κατάσταση δεν άργησαν να υιοθετήσουν και οι Προτεστάντες και οι Αγγλικανοί και οι Ορθόδοξοι της Ρωσίας,«κι έτσι ευνουχίστησαν οι τοπικές παραδόσεις» όλων σχεδόν των λαών της Ευρώπης, που ήταν ιδιαίτερα έντεχνες και πολύπλοκες, αν και πολλοί τις θεωρούσαν απλοϊκές και πρωτόγονες.

«Ηταν η εποχή -υποστηρίζει ο Ζάχος- των ευρωπαϊκών ιμπεριαλισμών, που συναγωνίζονταν αναμεταξύ τους ποιος θ' αποκτήσει τις περισσότερες αποικίες στην Αμερική, την Αφρική, την Ασία, και χρειαζόταν ένας ήχος οργανικής μονάχα μουσικής που έβγαινε από μεγάλες ορχήστρες και μπάντες χάλκινων οργάνων, που να αποτείνονται σε μάζες, με μεγάλο θόρυβο και με στόχο να αλλοιώσουν κάθε ντόπιο ήχο για να επιβάλουν τον εξουσιαστικό ήχο της κατακτήτριας μητρόπολης» (σελ. 8).

Σύμφωνα με τις απόψεις του Ζάχου, που βέβαια γεννούν τον αντίλογο, την άσχημη μουσική κατάσταση που διαμορφώθηκε στη Δύση ήρθε να διασώσει η επανάσταση της τζαζ, της αφρο-αμερικανικής μουσικής, που κέρδισε τη νεολαία και διέλυσε κυριολεκτικά τη μουσική του πενταγράμμου. Κι έτσι ο Ζάχος ευτύχησε να δει να μπαίνει στο ωδείο το μπουζούκι, να μπουκάρουν και πάλι στις μουσικές αίθουσες το σαντούρι, αλλά και το κανονάκι και το ούτι. Τότε, όπως λέει, αποφάσισε να ξαναγράψει ποιήματα προορισμένα να γίνουν τραγούδια.

Αλλά τα 14 ποιήματα-τραγούδια τού συγγραφέα αποτελούν μόνο ένα μικρό μέρος του βιβλίου του, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του καλύπτεται από την εισαγωγή και τις επεξηγηματικές υποσημειώσεις για τα μυστήρια της Ανατολής, τα τοπωνύμιά της, την Κωνσταντινούπολη και την Αγιά Σοφία, τα άγνωστα για τους πολλούς ονόματα που χρησιμοποιεί στα ποιήματά του.

Ας παρακολουθήσουμε κάποιες από τις στιχουργικές αναζητήσεις του Ζάχου, όπως διαφαίνονται στο ποίημά του «Ασίκ Καρίπ».

Ο Ασίπ Καρίπης ο φτωχός/ στον Καύκασο γυρνούσε, βρε/ ολομοναχός./ Κι απ' το Σιβάζ ήρθαν γραφτά/ παντρεύουν την καλή του, βρε/ αχ, για λεφτά!/ Κι ο Ασίκης το καλό του σάζι/ σκασμένος δίνει μία, βρε/ αχ και το σπάζει!

Δεν φτάνω, λέει μπαϊλντισμένος/ Μα να σου ο Αϊ Γιώργης, βρε/ αρματωμένος.

Μεγάλε μου Αϊ Γιώργη, Καπετάνο/ δανείζεις το άτι σου, μωρέ/ σε μουσουλμάνο;

- Πάρτο Καρίπ και μην ξεχάσεις/ στη γης μη βάζεις πόδι μπρε/ και θα προφτάσεις...

Μέσα απ' τους στίχους και τον πεζό λόγο του Ζάχου διακρίνεται η βαθύτερη επιθυμία του συγγραφέα για ποιοτικές ελληνο-τουρκικές σχέσεις. Στις λέξεις του δεν διακρίνεις την παραμικρή κριτική διάθεση προς τους Τούρκους και οπωδήποτε το τραγούδι του Καλδάρα: «Εσύ Χριστό και 'γω Αλλάχ/ όμως κι οι δύο μας αχ και βαχ» θα πρέπει να τον εκφράζει βαθύτερα.

Πολλά μπορεί να πει κανείς για τις απόψεις του Ζάχου. Μπορεί να συμφωνεί ή να διαφωνεί. Αντιρρήσεις μπορεί να εκφραστούν για τις θέσεις που διατυπώνει για την ποίηση ή για το ωδείο και το πεντάγραμμο που περιόρισαν το εύρος της μουσικής σε στενό πλαίσιο. Ομως από το Κονσερβατόριο και το πεντάγραμμο αναδείχτηκαν κορυφαίοι συνθέτες παγκόσμιας ακτινοβολίας. Ούτε βέβαια είναι πάντα απαραίτητο ένα ποίημα να το συνοδεύουν μουσική και χορός.

Από την άλλη πλευρά, οι αναζητήσεις του Ζάχου μάς δείχνουν έναν άλλο κόσμο, μαγικό, εκείνον της Ανατολής, που είναι τόσο κοντά μας και δεν τον γνωρίζουμε. Εναν κόσμο που αντλεί την καταγωγή του και από εμάς που έχουμε στραφεί προς την αισθητική της Δύσης, στο Παρίσι, το Λονδίνο, τη Νέα Υόρκη.

Ο Ζάχος προσπαθεί να στρέψει το βλέμμα μας προς την Ανατολή, ώστε να τη δούμε μ' ένα διαφορετικό μάτι από εκείνο που την παρατηρούμε τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια. Με τα ποιήματά του για τον Ασίκ Καρίπ, τον Αλή Σουλτάν, τον Σαγιάτ Νοβά, τον Κεμάλ τον Τουρκοκρητικό ή τον Ομάρ Χαγιάμ επιχειρεί να μας φέρει πιο κοντά στους ήρωες της Ανατολής, τους ασίκηδες και τους ρεμπέτες.

Αλλωστε, όπως έχει γράψει από το 1980, ρεμπέτης σημαίνει στα περσικά «ο τετραστιχάς», εκείνος που τραγουδάει τετράστιχα. Αλλά και η ερμηνεία που δίνει ο Ζάχος στον όρο «ρεμπέτης» συναντά τη διαφορετική θέση των Ελλήνων ρεμπετολόγων. Οποιες όμως αντιρρήσεις και αν υπάρχουν, αξίζει τον κόπο να περιπλανηθούμε στα τετράστιχα και τη σκέψη του Βαγγέλη Ζάχου για να γνωρίσουμε την άλλη άποψη.



ΦΟΙΒΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/09/2005