Ο ψεύτης παππούς

Ένας αλλιώτικος παππούς κι ένας δεκάχρονος εγγονός, ο Αντώνης. Ο παππούς, συνταξιούχος ηθοποιός, γύρω στα ογδόντα, πληθωρικός σε συναισθήματα, γνώσεις και εμπειρίες και με ιδιαίτερες συνήθειες, εξάπτει τη φαντασία του Αντώνη με τις ιστορίες που του διηγείται από τη ζωή του. Όλα αυτά του Αντώνη του φαίνονται τόσο υπερβολικά και απίστευτα που αναρωτιέται: αλήθεια, ψέματα;

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Ενας παππούς που δεν είναι καθόλου ψεύτης παρά γενναίος και με γεμάτη ζωή και ψυχή. Κι ένας εγγονός που καμιά φορά αμφιβάλλει για τα όσα εκπληκτικά και θαυμαστά έτυχε να συμβούν στον δικό του παππού. Κι οι δυο τους αγαπιούνται. Μ' εκείνη την προαιώνια κι ευλογημένη αγάπη που ανθεί πολύ συχνά ανάμεσα σε παιδιά και ηλικιωμένους. Ο παππούς, συνταξιούχος ηθοποιός, τώρα δάσκαλος σε παιδιά που έχουν τη φλόγα του, έζησε πολλά από τα σημαντικά γεγονότα του περασμένου αιώνα. Και αμφισβητήσεις και επαναστάσεις και έρωτες και πολέμους, και ταξίδεψε και πόνεσε και αντιστάθηκε, τέλος καταλάγιασε σε μια αθηναϊκή γειτονιά και τα απογεύματα συντροφεύει τον εγγονό του. Στις επισκέψεις αυτές όλο και κάτι έχει να διηγηθεί, και από τα περασμένα και από τα τωρινά, πλην ο μικρούλης κάπου κάπου αμφιβάλλει, του φαίνονται υπερβολικά ορισμένα γεγονότα. «Μεγάλος ψεύτης ο παππούς, σαν τον βαρόνο Μινχάουζεν...» σκέφτεται. Και όμως...



Το καινούριο μυθιστόρημα της Αλκης Ζέη, άρτιο στην έκφραση, ποιοτικό και υγιές, όπως όλα της τα έργα άλλωστε, αν και δεν είναι εκτενές, χωρά μέσα του έναν κόσμο ολόκληρο. Αυτόν της μνήμης, της αγάπης, της αντίστασης στη φθορά και στην αδιαφορία. Και παρ' όλο που αρκετά από τα γεγονότα και πολλές από τις συζητήσεις ή τις αφηγήσεις του παππού κλείνουν μέσα τους μια κάποια θλίψη, η χάρις και το έμφυτο, πηγαίο χιούμορ της συγγραφέως ευφραίνουν και ζωηρεύουν την ατμόσφαιρα, που γίνεται απαλή και γλυκιά σαν το χάδι του παππού στον εγγονό, σαν την εμπιστοσύνη του εγγονού στον παππού. Γιατί, ναι, τον εμπιστεύεται ο Αντωνάκης τον παππού του -κι ας ισχυρίζεται κάποτε το αντίθετο...






ΚΡΙΤΙΚΗ



Πώς φαίνεται το παρελθόν και η βιωμένη ιστορία σε ένα παιδί έντεκα χρόνων; Πώς δέχεται όσα ακούει από τους μεγαλύτερους για άλλες εποχές; Το πιο πιθανό είναι το μικρό παιδί, επηρεασμένο από ένα απολίτικο παρόν, βομβαρδισμένο από τηλεοπτικά τέρατα και σημεία, αλλά και γαλουχημένο με την παγκοσμιοποιημένη σούπα που σερβίρεται, να μην μπορεί να διακρίνει τι απ' ό,τι λέγεται είναι αληθινό και τι ψεύτικο. Η ανασύσταση ακόμα και της άμεσης ιστορίας φαίνεται -και είναι- εξαιρετικά δύσκολη.

Η Αλκη Ζέη, επειδή έχει μεγαλώσει σε εποχές σαφώς πιο μαχητικές από τη δική μας και έχει βιώσει καταστάσεις που φαντάζουν σήμερα εξωπραγματικές, αναλαμβάνει να κληροδοτήσει στα σημερινά παιδιά την πνευματική της περιουσία, όση μάζεψε από το παλαιότερο και πρόσφατο παρελθόν. Κι αυτό το κάνει με έναν αξιοθαύμαστο παππού, έναν αγαπητό σε όλους ηθοποιό, που εξιστορεί όσα έζησε (από τον Εμφύλιο ώς τη δικτατορία) στον εγγονό του, ο οποίος τον ακούει με δυσπιστία και καλοπροαίρετη επιφυλακτικότητα. Το βιβλίο βέβαια απευθύνεται τόσο σε προεφήβους και εφήβους όσο και -όπως φαίνεται και από τα παρακειμενικά του στοιχεία- σε ενηλίκους που ταυτίζονται με τον ρόλο του παππού.



Η συγκίνηση του βιωμένου παρελθόντος



Η αφήγηση γίνεται από τον εντεκάχρονο Αντώνη που βλέπει όσα συμβαίνουν γύρω του με κέντρο τον υπερήλικο αλλά καλοστεκούμενο παππού του, ο οποίος μάλιστα μεταφέρει στον εγγονό του τις εμπειρίες του από μια ζωή γεμάτη ενέργεια, δράση, ένταση αλλά και δημιουργικότητα. Το ίδιο δέος νιώθει και η Ρωσίδα οικιακή βοηθός που ακούει τα εξιστορούμενα και απορεί, θαυμάζει και δυσπιστεί για όσα λέει ο ψεύτης ...παππούς. Ωστόσο, τα λόγια του σε καμία περίπτωση δεν αποδεικνύονται μυθεύματα, αντίθετα οι αφηγήσεις του αφορούν γεγονότα που σημάδεψαν την Ελλάδα το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, γεγονότα που έφεραν τον παππού στην καρδιά της ιστορίας της χώρας μας αλλά και ολόκληρου του κόσμου, όπως την ανατρεπτική περίοδο του Μάη του '68.

Ετσι, η Αλκη Ζέη καταφέρνει όχι μόνο να περάσει κοινωνικά και ανθρωπιστικά μηνύματα, αλλά να επαναδιηγηθεί την πρόσφατη ιστορία από τη σκοπιά ενός απλού ανθρώπου, απλού και γι' αυτό πιστευτού στα μάτια του αναγνώστη. Ακόμη περισσότερο, η αντίθεση παρόντος (της εποχής του εγγονού) και παρελθόντος (της εποχής του παππού) λειτουργεί αποτελεσματικά, καθώς τροφοδοτεί το πρώτο με σκηνές από ένα παρελθόν που φαντάζει μυθικό. Το παρόν, με τα συμπτώματα ρατσισμού που εμφανίζονται στις μέρες μας και την οικογένεια που χαρακτηρίζεται από πολυάσχολους γονείς και παραμελημένα παιδιά, δένει αρμονικά και διαλεκτικά με τον βίο και την πολιτεία του πολυδιάστατου παππού. Φυσικά η συγγραφέας, με έντονα κομματικοποιημένη ιδιοσυγκρασία και μαχητικό ιστορικό ως πολιτική πρόσφυγας, δεν παραλείπει να χρωματίσει ιδεολογικά όσα εξιστορεί και να τους προσδώσει την αριστερή της ταυτότητα. Ο παππούς έζησε τους αγώνες από την πλευρά των διεκδικητών της κοινωνικής και πολιτικής ελευθερίας, ανάμεσα στους φοιτητές και στους διαδηλωτές, με αποτέλεσμα η αφήγησή του να έχει ανάλογη χροιά.

Από την άλλη, το κείμενο είναι διάσπαρτο με δόσεις χιούμορ αλλά και μια βαθιά συγκίνηση, ειδικά όσο η υπόθεση βαδίζει προς το τέλος της μέχρι την αποκάλυψη του μυστικού του παππού, το οποίο αφορούσε τη γιαγιά του νεαρού πρωταγωνιστή. Αυτή η αποκάλυψη, η οποία όλο και καθυστερούσε σκόπιμα, έκανε το έργο ικανό να διατηρεί το ενδιαφέρον τού αναγνώστη σχετικά υψηλό, ώστε ο τελευταίος να μάθει μαζί με τον μικρό πρωταγωνιστή ποια είναι η γιαγιά και γιατί κανείς δεν μιλάει γι' αυτήν. Η αποκάλυψη, παρ' ότι περνάει από αμήχανες εκδοχές και εικασίες, κερδίζει την προσοχή μας, τόσο για τη μελετημένη της ύφανση όσο και για την ανάδειξη της ανθρωπιστικής πλευράς του ηλικιωμένου ηθοποιού.



Μεταξύ εφηβικής και ενήλικης αναγνωστικής σκοπιάς



Ο Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί έγραψε τον «Μικρό πρίγκιπα» που διαβάζεται δεκαετίες τώρα από μικρούς και μεγάλους· η Ευγενία Φακίνου με την «Αστραδενή» μίλησε για την τραυματικότητα της παιδικής ηλικίας σε ένα κείμενο που απευθύνεται περισσότερο σε μεγάλους. Ο Ευγένιος Τριβιζάς έγραψε την «Τελευταία μαύρη γάτα» στοχεύοντας στην αθωότητα και στη συναίσθηση του καθημερινού, εκ μέρους της παιδικής ψυχής, αλλά και στον προβληματισμό γύρω από τον ρατσισμό και τον φόβο για τον Αλλο που αγγίζει τους ενηλίκους. Ολα αυτά τα κείμενα, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, κινήθηκαν μεταξύ της πεζογραφίας για ανηλίκους και σ' αυτή για μεγαλύτερες ηλικίες.

Η Αλκη Ζέη, με παράδοση τόσο στο μυθιστόρημα για παιδιά και εφήβους όσο και σ' αυτό για ενηλίκους, προσπάθησε να γράψει ένα έργο που να αγγίζει και τις δύο ηλικίες. Αυτή η επισφαλής ισορροπία συνάντησε τη δυσκολία της μετάδοσης όσων αφορούν τα παιδιά στους μεγάλους και όσων αφορούν τους ενηλίκους στους νεαρούς αποδέκτες της. Πόσο τα κατάφερε; Ο ώριμος αναγνώστης αδυνατεί να αποδεχθεί την υποτυπώδη πλοκή που δεν διαρθρώνεται στιβαρά, καθώς η σχέση μεταξύ των επεισοδίων είναι χαλαρή· μια τέτοια «επεισοδιώδης», κατά τον Αριστοτέλη, πλοκή αποτελείται από κρίκους δράσης, εκ των οποίων αν κάποιος αφαιρεθεί, δεν κλονίζεται το όλο οικοδόμημα. Μόνο η αναζήτηση της άφαντης γιαγιάς ή περισσότερο η ζωή και οι αναμνήσεις του παππού δεν αρκούν, ώστε να συνδέσουν στερεά τα επιμέρους επεισόδια σε έναν στιβαρό αφηγηματικό άξονα. Μόνο προς το τέλος, οι αποκαλύψεις δίνουν ένα σταθερό έδαφος στο μυθιστόρημα. Από την άλλη, ο μικρός αναγνώστης ακροβατεί πάνω στο σκοινί της ιδεολογίας αλλά και της Ιστορίας, με στοιχεία που αμυδρά εξηγούν και περισσότερο υπαινίσσονται τα μεγάλα γεγονότα στα οποία αναφέρονται. Τα περισσότερα από αυτά περνάνε αμυδρά, χωρίς να μπορεί η παιδική προσληπτικότητα να τα κατανοήσει και περαιτέρω να τα αφομοιώσει. Επομένως, κάθε ηλικία αναγνώστη βλέπει και τα δύο μισά του φεγγαριού, αλλά καταλαβαίνει μόνο το ένα.

Εν τέλει, η συγγραφέας καταφέρνει να γράψει ένα έργο με απλότητα και σαφήνεια. Ο ενήλικος σκύβει και πίνει από αυτήν τη γαλήνια θέαση της ζωής με τόση δίψα όση τού έχει στερήσει το μυθιστόρημα για ενηλίκους, που δεν τον αφήνει να χαρεί την ανάγνωση και να μαγευτεί από την αφήγηση. Η διάτρηση των στεγανών μεταξύ λογοτεχνίας για παιδιά και λογοτεχνίας για ενηλίκους αποβαίνει προς όφελος και των δύο, καθώς, όταν η συνταγή πετύχει στις αναλογίες της, οι αναγνώστες απολαμβάνουν τη διαφορετική πρόσληψη της πραγματικότητας μέσω πρωτόγνωρων οπτικών γωνιών.



ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/08/2007