Η εν Πελοποννήσω ελληνική εκκλησία επί Ενετών έτεσι 1685-1715

Ο λόγιος έμπορος Περικλής Γ. Ζερλέντης (1852-1925), από την Ερμούπολη της Σύρου, αφηγείται εδώ την τύχη της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Πελοπόννησο κατά τη Β/ Βενετοκρατία (1685-1715). Η διήγησή του ξεκινά με αναφορά στην προγενέστερη κατάσταση, όπως διαμορφώθηκε μετά τη φραγκική κατάκτηση (1204). Ο Ζερλέντης τονίζει ότι "οι Φράγκοι επιδρομείς [...] απεχαύνωσαν και απενέκρωσαν παν αίσθημα εθνικόν" των Ελλήνων. Η λατινική προπαγάνδα εντάθηκε με την εγκατάσταση Ιησουϊτών μοναχών στην Πάτρα και το Ναύπλιο το 1640. Η θέση των ορθοδόξων δεν βελτιώθηκε αισθητά μετά την επάνοδο των Βενετών. Οι Βενετοί, παρότι προσέφεραν άσυλο σε πολλούς διωκόμενους "ένεκα του πολέμου" Έλληνες αρχιερείς, "ενόμισαν χρέος να μεταφυτεύσουν εκ νέου εις Πελοπόννησον το λατινικόν δόγμα" και αναμείχθηκαν στα εσωτερικά των τοπικών ορθοδόξων (6) μητροπόλεων και (13) επισκοπών, μεταχειριζόμενοι ποικίλα "τεχνάσματα και νεωτερίσματα προς παραπλάνησιν των Ελλήνων", προσπαθώντας να τους αποκόψουν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο (αλλά και την ανάμειξη του Σουλτάνου). Ο Ζερλέντης καταλήγει ότι "ένεκα των εκτρόπων τούτων οι Έλληνες απέστεργον την δουλείαν των Ενετών" και υποδέχθηκαν με ανακούφιση την επάνοδο "των Οσμανιδών" το 1715. Το ανθενωτικό πνεύμα της αφήγησης απηχεί ίσως την απογοήτευση των Ελλήνων από την αλλαγή στάσης των Δυτικών Συμμάχων στο Μικρασιατικό Πόλεμο, μετά την επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου (Νοέμ. 1920).