Αυτοείδωλον εγενόμην

Το βιβλίο είναι μια διαφορετική αφήγηση της ιστορίας του ελληνισμού έξω από οποιαδήποτε γνωστή ιστορική σχολή. Εκείνο που αναζητά ο Θ.Ζιάκας είναι η διαχρονική εξέλιξη της ταυτότητας του Έλληνα μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι. Η ταυτότητα αυτή ορίζεται ως κατά βάση πολιτισμική ταυτότητα, δηλαδή μια ετερότητα μετοχής σε διαφορετικούς και διαδοχικούς πολιτισμούς ( βλ. το βιβλίο του ¨Πέρα από το Άτομο¨).
Ο Θ.Ζιάκας θεωρεί ότι η εξέλιξη της ταυτότητας σηματοδοτείται από ορισμένες μεταβάσεις/ μεταμορφώσεις που είχαν εθελοντικό χαρακτήρα ή με άλλα λόγια διακρίνονταν από την ελευθερία επιλογής των συλλογικών υποκειμένων. Οι μεταβάσεις/ μεταμορφώσεις από τον ένα πολιτισμό στον άλλο ευνοούνταν από ορισμένα πολιτισμικά- ιστορικά ανιχνεύσιμα στοιχεία που θεμελιώνουν μια δεδομένη πολιτισμική συνάφεια ανάμεσα σε δυο διαδοχικές ταυτότητες, αυτήν που αποβάλλεται και αυτήν που υιοθετείται.
Έτσι υποστηρίζει ότι οι Έλληνες ( οι περισσότεροι τουλάχιστον!) έγιναν χριστιανοί κατά τους τρεις πρώτους αιώνες μ.Χ. διότι στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό υπήρχαν και λειτούργησαν συνδετικά ορισμένες χριστιανικές προτυπώσεις εγγεγραμμένες στην Ομηρική παιδεία του, στα θρησκευτικά του μυστήρια, στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία του. Κατόπιν οι Έλληνες έγιναν Ρωμαίοι ( με την έννοια της συμμετοχής και της κληρονομιάς της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ) διότι αναγνωρίστηκαν από τη Ρώμη ως τέτοιοι – διάταγμα Καρακάλα 212μ.Χ – και διότι η Ρώμη αποδέχτηκε και ακολούθησε ( αν και με διαφορετικό τρόπο) τη νέα τους θρησκεία, το Χριστιανισμό. Ως Ρωμαίοι ( Ρωμιοί = Έλληνες χριστιανοί) επέζησαν χίλια και πλέον χρόνια μέσα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία χρωματίζοντάς την με το ιδιαίτερο ελληνικό χρώμα. Η κατάρρευση του Βυζαντίου έσπρωξε τον ελληνισμό από το προσκήνιο στο παρασκήνιο της ιστορίας, όπου επιβίωσε χάρη στο κοινοτικό πνεύμα που του κληροδοτήθηκε από τη μακραίωνη παράδοσή του ( αρχαία πόλη και πρωτοχριστιανικές κοινότητες), ώσπου να έρθει η ώρα της Παλιγγενεσίας. Με αυτή οριοθετείται χρονικά η αυγή της μετάβασης/ μεταμόρφωσης της ελληνικής ταυτότητας γι’ άλλη μια και τελευταία μέχρι στιγμής φορά. Οι Έλληνες προσπαθούν να ενδυθούν το Νεωτερικό πολιτισμό, δηλαδή να γίνουν Ευρωπαίοι. Όμως εδώ ανακύπτουν προβλήματα διότι το ανθρωπολογικό υπόβαθρο των δύο πολιτισμών, το ανθρωπολογικό τους πρότυπο, μπορεί να είναι το Άτομο αλλά αυτό το Άτομο έχει διαφορές ποιότητας σημαντικότατες από τον ένα πολιτισμό στον άλλο. Συγκεκριμένα το ελληνικό Άτομο ( ο Έλληνας δεν έπαψε ποτέ κατά το Θ.Ζιάκα να είναι Άτομο!) είναι αναφορικό- εμπρόσωπο λόγω των προτύπων του αρχαιοελληνικού Άτόμου και του Χριστιανικού Προσώπου, ενώ το Νεωτερικό Άτομο είναι αυτοαναφορικό- απρόσωπο λόγω των προτύπων που κληρονόμησε από το νορδικό- λατινοκολεκτιβίστικο πολιτισμό. Έτσι, οι Έλληνες δεν μπορούν να γίνουν ¨επαρκώς¨ Ευρωπαίοι, δηλαδή να εκσυγχρονισθούν, αφού υπάρχουν στην ταυτότητά τους ορισμένα υπολειπόμενα, μα ισχυρά ακόμα, προνεωτερικά πολιτισμικά μορφώματα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εθνική αλλοτρίωση και τα φαινόμενα μηδενισμού τα οποία γίνονται ολοένα και περισσότερο φανερά τα τελευταία χρόνια.
Ο Θ. Ζιάκας πιστεύει ότι βρισκόμαστε σε ένα κρίσιμο πολιτισμικό σταυροδρόμι, όπου ¨το παλιό δεν έχει ακόμα πεθάνει και το νέο δεν έχει ακόμα γεννηθεί¨ και προτείνει ως λύση/ διαφυγή από την πολιτισμική υποστροφή σε κατώτερες μορφές πολιτισμικής οργάνωσης ( κολεκτιβίστικους πολιτισμούς) τη μεταβολή του Άτόμου σε Πρόσωπο – πηγή του τελευταίου τα Πατερικά χριστιανικά κείμενα – όπως συνέβη, κατά το παρελθόν, με το αποσαθρωμένο αρχαιοελληνικό Άτομο που αναμορφώθηκε δεχόμενο το Χριστιανισμό κατά τους πρωτοχριστιανικούς αιώνες.
Η αφήγηση του Θ. Ζιάκα είναι έτσι οργανωμένη και δομημένη ώστε να στηρίζει την ανθρωπολογική του πρόταση. Σαφώς είναι ένας νέος τρόπος ανάγνωσης της ελληνικής ιστορίας. Αμφιβάλλω όμως (και δικαίως πιστεύω!) κατά πόσο αυτή η οπτική γωνία που επέλεξε να θεωρήσει τα πράγματα έχει τα εχέγγυα μιας επιστημονικής προσέγγισης, ήτοι κατά πόσο συνιστά μια επιστημονική θεωρία όπως ο ίδιος διατείνεται στον πρόλογο του βιβλίου. Από την άλλη πάλι αυτό ίσως να μην είναι τόσο κακό αφού πολλοί φιλόσοφοι της επιστήμης θεωρούν ότι η πραγματικότητα υπερβαίνει κατά πολύ τις περιγραφικές και αναπαραστασιακές δυνατότητες οποιασδήποτε επιστήμης. Ίσως να είναι καλύτερο να μιλάμε για μια διαφορετική φιλοσοφική θεώρηση, μια άλλη φιλοσοφική πρόταση ανθρωπολογικής οντολογίας. Είναι λοιπόν πιθανό τα πράγματα να έγιναν έτσι.
Η μεγαλύτερη ένστασή μου βρίσκεται στη βασική παραδοχή του σ. περί ελεύθερης επιλογής πολιτισμικής ταυτότητας. Πολύ φοβάμαι ότι τα μεγάλα κοινωνικά γεγονότα και οι ιστορικοπολιτικές μεταβολές κολοσσιαίων διαστάσεων δεν μπορούν να εξηγηθούν επαρκώς με την αναγωγή στη λειτουργία του ατομικού ψυχισμού ή με ηθικοφιλοσοφικά προτάγματα π.χ. είναι σίγουρο ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και κατά πόσο; Κι αν είναι ελεύθερος ως άτομο είναι το ίδιο ελεύθερος κι ως συλλογική υπόσταση, ως κοινωνία; Αυτό είναι κάτι που ο Θ.Ζιάκας , κινούμενος μέσα στο πνεύμα της Πατερικής θεολογίας για το Πρόσωπο, φαίνεται να αγνοεί και η αφήγησή του δικαιώνεται μόνο στη βάση ενός επιστημονικού αγνωστικισμού.
Επίσης, σε όσα σημεία του βιβλίου αγγίζει την ¨ουσία¨ της πολιτισμικής ταυτότητας δεν ξεκαθαρίζει ποια είναι αυτή. Τι είναι τελικά εκείνο που επιβιώνει από τον ένα πολιτισμό στον άλλο; Ποια είναι τα διαχρονικά στοιχεία τα οποία μας πείθουν για τη συνέχεια και τη διαδοχή των ελληνικών πολιτισμών; Ο Θ.Ζιάκας δεν φαίνεται να παίρνει ξεκάθαρη θέση και μάλιστα αμφισβητεί ανοιχτά τον περιορισμό της εθνικής ταυτότητας με προκρούστειες κλίνες: έθνος ίσον θρησκεία, έθνος ίσον φυλή, έθνος ίσον γλώσσα κλπ. Γι’ αυτόν πιο σημαντικό είναι η εθνική ταυτότητα να γίνει κατανοητή ως πολιτισμική ταυτότητα, δηλαδή ετερότητα μετοχής σε έναν συγκεκριμένου τύπου πολιτισμό, τον ατομοκεντρικό πολιτισμό. Ποια είναι όμως αυτή η ετερότητα μετοχής δεν είναι σαφές και όλα δείχνουν να ισορροπούν σε ένα ουσιοκρατικό κενό. Στην προσπάθειά του να ξεπεράσει οποιεσδήποτε ουσιοκρατικές μετρήσιμες υποστασιοποιήσεις της εθνικής ταυτότητας την αντιμετωπίζει ως μόρφωμα σχέσεων με ένα πολιτισμό, δηλαδή ως μια δομή πολιτισμικής υποστασιοποίησης η οποία είναι αρκετά αφηρημένη στη σύλληψή της, μια διανοητική κατασκευή όπου μπορούν να βρουν θέση τα πάντα και που εξυπηρετεί τις ανάγκες της αφήγησης. Προηγείται της αφήγησης και προκαταλαμβάνει τα ανάλογα συμπεράσματα/ πορίσματα.
Ωστόσο το βιβλίο, πέρα από αυτά, έχει πολύ ενδιαφέρον και η κοινωνιολογική ανάλυση του σ. σε ορισμένα σημεία, όπως για το Νεωτερικό πολιτισμό και τα φαινόμενα πολιτισμικής αλλοτρίωσης του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου, δεν μπορεί να μη σε βρει σύμφωνο σε όλες της τις λεπτομέρειες. Ο Θ.Ζιάκας εντυπωσιάζει ως φιλοσοφημένος διανοητής και σου προσφέρει πολύ τροφή για σκέψη. Πέντε αστέρια, λοιπόν, γιατί ανοίγει νέους δρόμους θέασης σε πράγματα που ποτέ δεν έπαψαν να απασχολούν το σύγχρονο ελληνισμό.