Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού!

Το πολυσυζητημένο τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 ταυτίστηκε απόλυτα με τη φράση: Έπειτα από εκείνη τη μέρα, ο κόσμος δεν θα είναι πια ο ίδιος. Ακολούθησε το δίλημμα «ναι ή όχι στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας». Ο Σλάβοϊ Ζίζεκ πιστεύει πως όταν καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε παρόμοια διλήμματα (δηλαδή αυτά που απαιτούν φαινομενικά ξεκάθαρες απαντήσεις), εκείνες συνήθως που αδικούνται είναι οι εναλλακτικές λύσεις. Θεωρεί δηλαδή ότι, εάν παρασυρθούμε από το δίλημμα «δημοκρατία ή φονταμενταλισμός», θα αναγκαστούμε οπωσδήποτε να δεχτούμε πως η μόνη εναλλακτική λύση στον φονταμενταλισμό είναι η φιλελεύθερη δημοκρατία. Είναι όμως έτσι;





ΚΡΙΤΙΚΗ



Με αφορμή τις τρομοκρατικές ενέργειες της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, ο σλοβένος στοχαστής Σλάβοϊ Ζίζεκ εισάγει τον αναγνώστη στον απροσδόκητα πρωτότυπο και οξυδερκή κριτικό του λόγο, ο οποίος συνδυάζει τη λακανική ψυχανάλυση με τη φιλοσοφία, την πολιτική θεωρία με τις πολιτισμικές σπουδές και διανθίζεται με πλήθος ετερογενών παραδειγμάτων από τον κινηματογράφο και τη λαϊκή κουλτούρα.

H εμπορική επιτυχία της ταινίας Matrix (1990), από όπου προέρχεται και ο τίτλος του βιβλίου, εκφράζει, σύμφωνα με τον Ζίζεκ, μια απόπειρα αντίστασης στην υποκατάσταση της «πραγματικής πραγματικότητας» από την εικονική πραγματικότητα, η οποία προφανώς στερείται της αυθεντικότητας, της γνησιότητας ή της βιαιότητας του (λακανικού) Πραγματικού και επομένως δεν αποτελεί απειλή στην εκάστοτε εξουσία. Ο Ζίζεκ παραθέτει πλήθος παραδειγμάτων, όπως για παράδειγμα τα προϊόντα που έχουν απολέσει τις βλαβερές ιδιότητές τους (καφές χωρίς καφεΐνη, κρέμα χωρίς λιπαρά, μπίρα χωρίς αλκοόλ) ή ο επαναπροσδιορισμός της πολιτικής ως διοίκησης εμπειρογνωμόνων που υπόσχονται πόλεμο χωρίς απώλειες (δόγμα Κόλιν Πάουελ), αλλά και η ανεκτικότητα που επιδεικνύει η σύγχρονη πολυπολιτισμικότητα, επιβάλλοντας την εμπειρία του Αλλου στερημένου από την Ετερότητά του. Εδώ η εικονική πραγματικότητα βιώνεται ως πραγματικότητα χωρίς να είναι. Ωστόσο αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας εικονικοποίησης της πραγματικότητας είναι «ότι αρχίζουμε να βιώνουμε την ίδια την "πραγματική πραγματικότητα" ως εικονική οντότητα», κάτι που συνέβη με την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου, όπου τα επαναλαμβανόμενα πλάνα της κατάρρευσης των Διδύμων Πύργων θύμιζαν χολιγουντιανές ταινίες καταστροφής.



Ο ιστός των δεσμεύσεων



Συνεχίζοντας στο ίδιο μήκος κύματος, ο Ζίζεκ ισχυρίζεται ότι τις συνέπειες αυτής της σύγχυσης καρπώθηκε κατά κύριο λόγο η αμερικανική ηγεμονική ιδεολογία, η οποία ιδιοποιήθηκε την τραγωδία της 11ης Σεπτεμβρίου, επιβάλλοντας το δίλημμα «ναι ή όχι στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας». Ωστόσο αν και η εύλογη απάντηση στο δίλημμα είναι η κατάφαση, μια τέτοια απάντηση μάς εμπλέκει σε έναν πολύπλοκο ιστό δεσμεύσεων που συνεπάγεται την πίστη στο βασικό αμερικανικό δημοκρατικό-φιλελεύθερο μοντέλο, το τέλος του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης, τη νομιμοποίηση διεθνών επεμβάσεων σε κράτη του Τρίτου Κόσμου και την εκ νέου σχηματοποίηση της μορφής του «Εχθρού» στην εικόνα του ισλαμιστή φονταμενταλιστή Οσάμα μπιν Λάντεν. Αντί λοιπόν οι ΗΠΑ την επομένη της κατάρρευσης των Διδύμων Πύργων να εισέλθουν σε μια περίοδο περισυλλογής και επανεξέτασης του κυριαρχικού τους ρόλου επέλεξαν την επιστροφή τους σε «παραδοσιακές ιδεολογικές στρατηγικές», όπου το ερώτημα: «Γιατί έπρεπε να συμβεί σε εμάς αυτό; Τέτοια πράγματα δεν συμβαίνουν εδώ» οδηγεί τη χώρα σε μεγαλύτερη επιθετικότητα απέναντι στον απειλητικό Εξω κόσμο. Αντίθετα αν οι Αμερικανοί διακινδύνευαν να διασχίσουν τη φανταστική οθόνη που τους χωρίζει από τον Εξω κόσμο, αποδεχόμενοι την άφιξή τους στο Πραγματικό, θα όφειλαν να επαναδιατυπώσουν τη φράση: «Κάτι τέτοιο δεν έπρεπε να συμβεί εδώ!» σε «Κάτι τέτοιο δεν έπρεπε να συμβαίνει πουθενά!». Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Ζίζεκ είναι ότι η Αμερική που ως την 11η Σεπτεμβρίου απείχε από τη βία της τρομοκρατίας, βλέποντάς την εκ του ασφαλούς από την τηλεοπτική οθόνη, πρέπει σήμερα να αποδεχθεί την ευάλωτη, τρωτή της θέση αντί να οχυρώνεται πίσω από μια πατριωτική αφήγηση που υπερτονίζει την αθωότητά της στα διεθνή δρώμενα. Ως εκ τούτου θα όφειλε να επαναπροσδιορίσει την αναγκαιότητα της μάχης εναντίον της τρομοκρατίας, διευρύνοντας τους όρους της ώστε να συμπεριλαμβάνει τόσο ορισμένες (όχι κατ' ανάγκη πολεμικές) ενέργειες των ΗΠΑ σε συνεργασία με τις άλλες δυτικές δυνάμεις, όσο και τις υπόλοιπες δυνάμεις που αντιστέκονται στον παγκόσμιο καπιταλισμό για ιδεολογικούς λόγους.



Ευθύνες στην Ευρώπη



Οσο γρήγορα όμως η Αμερική ενίσχυσε την ηγεμονική της θέση στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας και του φονταμενταλισμού, τόσο εύκολα η Ευρώπη υπέκυψε στην ανάληψη δευτερεύοντος ρόλου, ανίκανη να γίνει σεβαστή ως αυτόνομη ιδεολογική, πολιτική και οικονομική δύναμη με την προβολή της χειραφετικής της κληρονομιάς. Ο Ζίζεκ επιρρίπτει τεράστιες ευθύνες στην Ευρώπη συνολικά αλλά και στο εσωτερικό της Αριστεράς που αδυνατεί να ιδιοποιηθεί χωρίς ντροπή το σύνθημα της ενωμένης Ευρώπης ως αντίβαρο στην αμερικανοποιημένη παγκοσμιοποίηση. Ετσι αντί η Ευρώπη να συντάσσεται με την αθώα κατ' εξοχήν αμερικανική θέση ότι το χτύπημα στους Διδύμους Πύργους αποτελεί μια έξωθεν έφοδο του Απόλυτου Κακού, θα πρέπει να θυμηθεί τη ρήση του Χέγκελ ότι το Κακό ενοικεί στο ίδιο το αθώο βλέμμα που αντιλαμβάνεται παντού τριγύρω του το Κακό, ότι δηλαδή εμπλεκόμαστε σε ό,τι πολεμάμε ή ακόμη και σε ό,τι σιωπηρά αποδεχόμαστε.

Και βέβαια δεν αναφέρεται ο Ζίζεκ μόνο στην ευθύνη όλων για τον αναποτελεσματικό πόλεμο του Αφγανιστάν ή για τη ρατσιστική στάση της καπιταλιστικής Δύσης απέναντι στην πλημμυρίδα των μεταναστών, προκειμένου να προφυλάξει την οικονομική της ευημερία ή ακόμη για το προστατευτικό τείχος που υψώνει το Ισραήλ γύρω από τις αραβικές συνοικίες της Δυτικής Οχθης. Ολα αυτά δεν είναι παρά θλιβερές συνέπειες του δημοκρατικού αδιεξόδου στο οποίο η Δύση έχει περιέλθει, ανίκανη καθώς είναι να εφαρμόσει μια ριζική πολιτική Πράξη που ενέχει το ρίσκο και την υπερβολή χωρίς εγγυήσεις για την τελική της έκβαση. Και καταλήγει ο σλοβένος στοχαστής αναπτύσσοντας τον προβληματισμό ότι ίσως ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας αποσκοπεί εν τέλει στην εξουδετέρωση των προϋποθέσεων για μια τέτοια ριζική Πράξη.

H τελευταία αυτή τολμηρή υπόθεση αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του θεωρητικού έργου του Ζίζεκ. Με τον παιγνιώδη και αντισυμβατικό του τρόπο και χωρίς να αποφεύγει ακραίες ή εκκεντρικές θέσεις επιχειρεί την αφύπνιση της κριτικής σκέψης, ώστε να καθιστά «το κενό ορατό». Να αποκαλύπτει τον «φαντασιακό, ενδεχομενικό και πάντοτε επισφαλή χαρακτήρα κάθε συμβολικής / πολιτικής πράξης» όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γιάννης Σταυρακάκης στην εισαγωγή του στο πρώτο μεταφρασμένο στα ελληνικά βιβλίο του Ζίζεκ, με τίτλο Μίλησε κανείς για ολοκληρωτισμό; (εκδόσεις Scripta, 2001). /H, όπως παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας, καθήκον του διανοούμενου είναι «να καταλαμβάνει συνεχώς τον τόπο της έλλειψης» ακόμη και όταν η νέα τάξη πραγμάτων σταθεροποιείται ή καθιστά την έλλειψη δυσδιάκριτη. Ετσι είτε όταν πρόκειται για το ιδεολόγημα του ολοκληρωτισμού είτε όταν πρόκειται για την 11η Σεπτεμβρίου, η κριτική στρατηγική του Ζίζεκ συνίσταται στην ανάδειξη των επιχειρημάτων που θεωρούνται αυτονόητα, ξεχασμένα ή έχουν σκόπιμα απωθηθεί, με σκοπό την αποσταθεροποίηση και τον κλονισμό των εκάστοτε εξουσιαστικών δομών.



Ντόρα Τσιμπούκη είναι (καθηγήτρια Αγγλικής Λογοτεχνίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 11-01-2004