Η κτίση ως ευχαριστία

ΚΡΙΤΙΚΗ



Κάθε βιβλίο για το περιβάλλον γίνεται καλοδεχούμενο μ' ενδιαφέρον στην εποχή μας. Αν μάλιστα υπόσχεται να αντιμετωπίσει την κτίση ως ευχαριστία, εξάπτει την περιέργεια. Οταν υπογράφεται από έναν επίσκοπο και φετινό πρόεδρο της Ακαδημίας, τότε γίνεται ένα must. Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας (του Οικουμενικού Πατριάρχειου), επί χρόνια καθηγητής Θεολογικών Σχολών στη Γλασκώβη, στο Λονδίνο και στη Θεσσαλονίκη, αποτελεί μία από τις πλέον εξέχουσες μορφές της Ορδόδοξης Θεολογίας, της οποίας την πορεία έχει σημαδέψει ανεξάλειπτα. Καλλιέργησε με την ίδια πάντα πρωτότυπη σκέψη περιοχές όπως η Ιστορία, η Λειτουργική, η Δογματική. Χαρακτηριζόταν όμως πάντοτε από την ακράδαντη πεποίθηση (που διαποτίζει ολόκληρη την Ορθόδοξη παράδοση) πως η Θεολογία δεν αποτελεί απλώς μια διανοητική ενασχόληση, κατάλληλη για τους ειδικούς και για τα ράφια τους, αλλά μια ζωντανή πραγματικότητα με άμεσες επιπτώσεις σε όλες τις πτυχές της ζωής.

Ειδικότερα για την περιβαλλοντική κρίση, η οξυδέρκειά του διέγνωσε έγκαιρα τις θεολογικές ρίζες της, με αποτέλεσμα να πρωτοστατήσει στις οικολογικές πρωτοβουλίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου κατά την τελευταία δεκαετία. Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των πρωτοβουλιών αυτών ήταν η προσπάθεια να μη θεμελιωθεί η οικολογική δράση μόνο σε πραγματισμό ή σε ηθικολογία, αλλά να αναζητηθούν οι αιτίες του προβλήματος σε παραμορφώσεις της θεολογικής σκέψης, και μάλιστα της Δυτικής Χριστιανικής σκέψης. Καρπό αυτής της προοπτικής αποτελεί το εν λόγω βιβλίο, που περιέχει ένα κεφάλαιο πρωτοδημοσιευμένο σε ανύποπτο για το περιβάλλον χρόνο, το 1967 (Ι), και τρία κεφάλαια που αποτελούν ισάριθμες διαλέξεις που δόθηκαν στο Λονδίνο το 1989.

Ο συγγραφέας ανέκαθεν διακρίνεται για την απλότητα και σαφήνεια του ύφους του. Με αυτά τα πολύτιμα για το σημερινό αναγνώστη εφόδια προχωρεί στη διερεύνηση των θεολογικών προϋποθέσεων υπό τις οποίες το περιβάλλον καταστρέφεται: η φύση γίνεται αντιληπτή ως κάτι που πρέπει να κατακτηθεί, μια επιθετικότητα χρωματίζει τη σχέση του ανθρώπου μαζί της. Αυτή η νοοτροπία, με τη σειρά της, έρχεται από μια κοσμοαντίληψη που θέλει τον κόσμο είτε αποϊεροποιημένο (δηλαδή αποσυνδεμένο από τον Θεό) είτε ισοθεϊκό (δηλαδή κατέχοντα και θεσμίζοντα μια αυτόνομη κοσμική τάξη). Και στις δύο περιπτώσεις, ο άνθρωπος δεν έχει άλλη εκλογή από το να δώσει μάχη και να νικήσει.

Αλλά νικώντας τη φύση καταντά ηττημένος ο ίδιος, όπως μας έμαθαν οι συνέπειες της περιβαλλοντικής ρύπανσης στην υγεία ή το εφιαλτικό διατροφικό πρόβλημα.

Το Ορθόδοξο θεολογικό κλίμα είναι ριζικά διαφορετικό. Ο κόσμος αγκαλιάζεται φιλάνθρωπα διότι αποτελεί την ιστορική σάρκα της Εκκλησίας στο χώρο και στο χρόνο. Η φύση βιώνεται ως κτίση, δηλαδή δημιούργημα προσωπικού Θεού, οπότε σχετιζόμενοι με αυτήν μπαίνουμε σε σχέση με τον Θεό αναπόφευκτα. Ο τρόπος προσέγγισης της κτίσης δεν είναι άλλος από τη Θεία Λειτουργία: ευχαριστούμε τον Θεό γι' αυτήν και την αντιπροσφέρουμε κι εμείς ως δώρο. Είναι αυτονόητο ότι έτσι η λατρεία της Εκκλησίας αποκτά υπαρξιακό νόημα και παύει να είναι απλή τελετουργία. «Η ιερωσύνη του ανθρώπου απαιτεί να μεταχειρίζεται κανείς συνεχώς την κτίση ως κάτι που προορίστηκε από τον Θεό, όχι μόνο να επιζήσει, αλλά επίσης να "ολοκληρωθεί" μέσα από τα χέρια του ανθρώπου». (σ. 119). Το εκκλησιαστικό όραμα για τον άνθρωπο είναι ο ιερέας: ο άνθρωπος ως ιερέας της κτίσης. Αλλά προσοχή! Δεν θα λατρεύει την κτίση αλλά τον δημιουργό της.

Η επισήμανση αυτή είναι απαραίτητη σε μια εποχή κατά την οποία ως αντίδοτο στο οικολογικό πρόβλημα προβάλλεται από κάποιους η αυτόνομη ιεροποίηση της κτίσης, δηλαδή κάποιας μορφής ειδωλολατρία. Συχνά καλυμμένη κάτω από θρησκευτικό πανθεϊστικό ή παγανιστικό ένδυμα, η στάση αυτή έρχεται να ξαναδώσει ιερότητα στην κτίση, με τίμημα όμως την εξαφάνιση του προσώπου του Θεού και του προσώπου του ανθρώπου. «Ο ειδωλολατρικός τρόπος βλέπει τον άνθρωπο σαν μέρος του κόσμου, ο χριστιανικός τον βλέπει ως κρίκο ανάμεσα στον κόσμο και τον Θεό» (σ. 123). Ο Μητροπολίτης Ιωάννης Ζηζιούλας έρχεται να επισημάνει με πολλή προσοχή και επιμέλεια αυτή τη διαφορετική χριστιανική οντολογία που νοιάζεται για το πρόσωπο. Γι' αυτό και ασχολείται με έννοιες που χαρακτηρίζουν το πρόσωπο, όπως η ελευθερία, από τη χρήση της οποίας εξαρτάται και η πορεία του περιβάλλοντος.

Αν η Ορθόδοξη Λειτουργία σημαίνει κάτι για τον πολιτισμό, είναι ότι αγκαλιάζει και αγιάζει τον υλικό κόσμο, ενώ ταυτόχρονα διασώζει το πρόσωπο, μη υποτάσσοντάς το στην κτίση αλλά επιπλέον αναδεικνύοντάς το σε ιερέα. Αποκαλύπτει το ιερατικό ήθος ως την αποκρυπτογράφηση του κόσμου. Ο αναγνώστης του μικρού αυτού βιβλίου θα έχει την ευκαιρία να προβληματιστεί για ποικίλα φιλοσοφικά και πολιτισμικά ζητήματα, καθώς το οικολογικό πρόβλημα λειτουργεί τελικά ως καταλύτης όλως των υπαρξιακών ερωτημάτων που πριν απ' αυτό τελούσαν σε εκκρεμότητα.

ΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΘΕΡΜΟΣ (διδάκτωρ Θεολογίας), ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/08/2002