Βοσκός της αντίπερα όχθης

Η συλλογή διηγημάτων «Βοσκός της αντίπερα όχθης» του Κ. Ζωτόπουλου, εκδ. Τόπος 2007, αποτελείται από οκτώ ιστορίες με άξονα τον έρωτα, τον θάνατο, τον χαμένο χρόνο και την λειτουργία της μνήμης, ιστορίες δοσμένες, στην πλειονότητά τους, με μεταφυσική χροιά. Έξι απ’ αυτές τις ιστορίες έχουν δημοσιευτεί από το 1996-2007 σε διάφορα περιοδικά, ενώ δύο παρουσιάζονται για πρώτη φορά: «Το Πνεύμα του Μητροπέτροβα» και το «Αρνί του θέρους».
Ο Κ. Ζωτόπουλος, έχοντας αλιεύσει τα θέματά του από τον χώρο των δυσανε-ξιών της νεωτερικότητας και εκκινώντας από την παράδοση, την ιστορία και την α-νάμνηση, επιτυγχάνει να εκθέσει τους βασικούς του άξονες σε νέο φως και σε μια σύγχρονη πραγματικότητα, αποδομώντας ταυτόχρονα το εφαλτήριό του και αναδει-κνύοντας την ιδιαιτερότητά τους. Το κυρίαρχο στοιχείο αυτής της συλλογής είναι ο θάνατος. Άλλοτε προβεβλημένος άμεσα κι άλλοτε ως δευτερεύον στοιχείο, μα συνά-μα τόσο δυνατό, που, σε δεύτερο επίπεδο, αναδεικνύεται διακειμενικά και επιτρέπει στον συγγραφέα να κινηθεί ενδιάμεσα, σταχυολογώντας εκείνα τα δεδομένα που θα χρησιμοποιήσει.
Στο διήγημα «Μαϊάμι» ο γυναικοκατακτητής Κώστας καταλήγει στην αυτο-κτονία, χωρίς να δηλώνεται άμεσα το τι του προκάλεσε αυτήν την τρομερή αλλαγή: από άνθρωπος του κοσμοπολιτισμού, της μεγάλης ζωής και της καλοπέρασης μετα-βάλλεται σ’ έναν απομονωμένο, κλειστό και με περίεργα φερσίματα άνθρωπο που οδηγείται στην αυτοχειρία. Ο συγγραφέας σοφά δεν δίνει την αιτία της αλλαγής. Σκοπός του είναι η δραματική κατάληξη και η τελική σύγκριση με τον αφηγητή-φίλο. Καταπληκτική η εικόνα της πτώσης του ήρωα, που λίγο πριν προσγειωθεί στο πεζοδρόμιο, το βλέμμα του συναντάται μ’ εκείνο του αδερφού του, που ο ίδιος τον είχε καλέσει. Στο διήγημα «Δύο έρωτες και μία φιλία», η κατάληξη πάλι είναι ο θά-νατος διά του έρωτα, από άλλη σκοπιά. Πόσο θα μπορούσε να διαρκέσει ένα τέτοιο ερωτικό τρίγωνο, εφόσον η ίδια η γυναίκα έχει κάνει την επιλογή της; Όσο ανέμελη και να ’ναι. Η κατάληξη εδώ, ενός έρωτα που κατέληξε σε κακοφορμισμένη αγάπη, είναι η μόνη λύση, ο θάνατος. Αυτό που κάνει εντύπωση μέχρις εδώ είναι η συνειδη-τότητα των ηρώων του Ζωτόπουλου. Μια αυτογνωσία που αρχίζει ως εσωτερική α-φήγηση πεπραγμένων ζωής τόσο διάφανα και ξεκάθαρα, που εύκολα ο γ΄ πρόσωπος αφηγητής, όποτε παίρνει την σκυτάλη, μπορεί να παρακολουθήσει άνετα τα πρόσωπα των ιστοριών, παρότι επιφανειακά παρουσιάζονται ως χαρακτήρες έρμαια της ζωής τους.
Το διήγημα «Η συνάντηση με τον Άλλο» διαβάζεται περισσότερο σαν ένα παιχνίδισμα της ψυχολογίας κάποιου άμεσα εμπλεκόμενου με τον θάνατο – ενός ερ-γολάβου κηδειών – νέου στο επάγγελμα. Σ’ έναν τέτοιο άνθρωπο ο Χάρος είναι πάντα εν αναμονή. Τι γίνεται όμως όταν συνειδητοποιήσει πως αυτή τη φορά έχει έρθει για τον ίδιο; Κι εδώ αρχίζει το παιχνίδι. Μέσα απ’ τις ψυχικές του διακυμάνσεις συ-μπεριφέρεται ως απλός άνθρωπος που βλέπει τον θάνατο κατάματα κι όχι ως ένας επαγγελματίας που ζει μαζί του. Το εύρημα είναι πως εκείνη την στιγμή πάει να συ-ναντήσει την αγαπημένη του, πράγμα που επιτείνει το άγχος του. Η εσωτερική ανα-γνώριση ότι πλησιάζει η ώρα του, μέσα απ’ την ψυχική αποτύπωση που δίνει ο συγ-γραφέας, αποδομεί τα πάντα, αφήνοντας τον ήρωα να ζήσει. Εκ διαμέτρου αντίθετη η οπτική στο τελευταίο διήγημα της συλλογής, «Αρνί του θέρους», όπου το ψυχομαχητό του παππού αφήνει χωρίς εμφανή αιτία και λύση το μυστήριο του διηγήματος, τον χαμό του εγγονού. Η αφήγηση εδώ είναι εντελώς αποστασιοποιημένη, παρέχοντας το περιθώριο για περαιτέρω εκτιμήσεις και θέσεις στην αμφίσημη περιγραφή της ιστο-ρίας, δοσμένης εσκεμμένα κατ’ αυτόν τον τρόπο. Ο χαμός ενός παιδιού, η εξαφάνισή του για την ακρίβεια, αποτελεί βαρύ λογοτεχνικό θέμα και χρήζει ιδιαίτερης και προ-σεκτικής αντιμετώπισης. Σοφή η επιλογή τριτοπρόσωπης αφήγησης γι’ αυτή την ι-στορία. Δίνει όλα τα περιθώρια που χρειάζεται ο αναγνώστης για να φτάσει στα δικά του συμπεράσματα κι αφήνει τον συγγραφέα ακόμα και να «παίξει» μ’ αυτή την απο-στασιοποίηση.
Το διήγημα που έδωσε και τον τίτλο στη συλλογή πραγματεύεται πάλι τον θάνατο, απ’ την σκοπιά του συμβάντος που ’χει γίνει καιρό πριν. Ο βοσκός της αντί-περα όχθης, ένα γλωσσοπαίγνιο με την πρώτη ματιά σε σχέση με την ιστορία, είναι στην πραγματικότητα ένα πνεύμα που επισκέπτεται, αναλογίζεται, θυμάται, βλέπει, παρατηρεί, ότι αγαπημένο άφησε πίσω, πριν την μεταθανάτια ζωή. Ο νεκρός έχει μνήμη; Όχι, η ψυχή όμως; Η ψυχή όμως επιστρέφει σε γνώριμα κι αγαπημένα μέρη και πρόσωπα. Προδίδει ένα ιδιαίτερο δέσιμο του ανθρώπου με χθόνιες κι αγαπημένες συνήθειες εν ζωή, που δύσκολα «ξεχνιούνται» μετά θάνατο. Τέτοιες «ιδιότητες» εμ-φανίζουν άνθρωποι που ήταν δεμένοι έντονα με την επίγεια ζωή και δεν μπορεί η ψυ-χή τους να την αποχωριστεί εύκολα. Τι πιο φυσικό, στην συγκεκριμένη περίπτωση, για έναν άνθρωπο που πέθανε νέος, ζώντας στην φύση, με αγνότητα και καθαρότητα ψυχής.
«Ο έρωτας του Λιούλιου» έχει μια ξεχωριστή ιδιαιτερότητα. Καίτοι, ομοίως, καταλήγει σε θάνατο, η ιδιαιτερότητά του βρίσκεται αλλού. Η ιστορία ορμάται απ’ την παράδοση και τις λαϊκές αφηγήσεις, σχετικές με νεράιδες κλπ. Ο συγγραφέας όμως εδώ καταφέρνει ν’ απεμπλακεί απ’ την παράδοση, παρόλο που την τηρεί ρητά, αναδεικνύοντας τον έρωτα, ίσως την αγάπη κι εντέλει τον θάνατο, έτσι ώστε στο τέ-λος, η επόμενη γενιά, οι απόγονοι της ιστορίας, να μένουν με μια ανάμνηση. Κατα-φέρνει δηλαδή ν’ αποδομήσει το υλικό που του έδωσε το έρεισμα της γραφής και να μεταφέρει το κέντρο βάρους της ιστορίας αλλού. Δύσκολο επίτευγμα η αποκόλληση απ’ την παράδοση, ιδίως όταν χρησιμοποιείται για βάση κι αρχή. Το διήγημα «Το πνεύμα του Μητροπέτροβα» θυμίζει λίγο το παιχνίδι της «Συνάντησης με τον Άλλο». Δεν ξέρω αν σκοπός του Ζωτόπουλου ήταν να ξορκίσει το βαρύ πέπλο στα διηγήματα αυτά. Το σίγουρο όμως είναι πως κι εδώ περιπλέκεται ο σεξουαλικός έρως με τον θά-νατο δια της επίκλησης ενός πνεύματος, ιστορικού προσώπου και ήρωα της Επανα-στάσεως, κι όλο αυτό αφηγημένο σε μια φανταστική Λέσχη ατόμων, που συζητά για παρόμοια ερωτικά παιχνίδια. Εδώ η επίκληση του πνεύματος χρησιμοποιείται ως μέ-σον για ερωτική συνεύρεση με διάφορες γυναίκες.
Δυο εντέλει ερωτήματα εγείρονται: ο έρωτας κι ο θάνατος βρίσκονται πράγματι σε τόσο στενή σχέση; Κι εντέλει ο Ζωτόπουλος παίζει με τον θάνατο ή τον εμπαίζει; Πιστεύω πως και τα δύο έχουν απαντηθεί και κάποιες απ’ τις απαντήσεις δίδονται και μέσα στα κείμενα. Χωρίς να θέλω να επανέλθω σε ήδη ειπωμένα πράγματα, βλέπω τα δύο αυτά ζητήματα, του έρωτα και του θανάτου, που πράγματι αποτελούν δυσανεξίες της νεωτερικότητας, σ’ αυτή την συλλογή ν’ αντιμετωπίζονται και υπό το βλέμμα της μεταφυσικής. Με μια ιδιαίτερη οπτική γωνία των πραγμάτων, ο Ζωτόπουλος, μας οδηγεί απ’ τα καθημερινά και πολλές φορές τετριμμένα εκ της έξεως, σε μια μεταφυσική διάστασή τους που σήμερα εσκεμμένα αποφεύγουμε ν’ αντικρύσουμε. Η θεματολογία του αποτελεί αστείρευτη πηγή υλικού που δύσκολα μπαίνει σε καλούπια αν δεν έχεις, ευθύς εξ αρχής, μια κάποια τοποθέτηση απέναντί της. Κι ο Ζωτόπουλος φαίνεται πως έχει. Ναι μεν υιοθετεί ένα βλέμμα και μια περιγραφή των πραγμάτων που μένει ακριβής στα φαινόμενα, χωρίς να υπεισέρχεται σε εξηγητικά και λοιπά σχόλια, ωστόσο, εφόσον τα διαδραματιζόμενα δεν έχουν όλα τους μια προφανή εξήγηση κι ερμηνεία – και ορισμένες πράξεις των ηρώων ίσως να μην εξηγούνται με προσφυγή στο ασυνείδητο − υπονοεί έμμεσα μια διεύρυνση του παραδοσιακού ορθολογικού πλαισίου εξήγησης, διεύρυνση που παραπέμπει στην εισαγωγή και μεταφυσικών στοιχείων. Χρειαζόμαστε ερμηνείες στην σημερινή εποχή. Ερμηνείες που θα μας προσφέρουν έστω κι ένα μικρό βηματάκι απεμπλοκής από δυσκολίες άφατες πολλές φορές κι εσωτερικές. Χωρίς επιπλέον πάθη και πνεύμα οπαδικό. Δύσκολο για μια χώρα κι έναν λαό που ζει μέσα από κοινότητες, μικρές ή μεγάλες. Αυτή η συλλογή αποτελεί μια καλή αντιπρόταση σε τέτοιου είδους ανυπέρβλητες, φαινομενικά, δυσκολίες.