Μονόλογος του Αντρέα Φραγκιά

Ο μονόλογος του Αντρέα Φραγκιά, διασώζοντας το άρωμα της προφορικής εξομολόγησης, φωτίζει εξίσου το συγγραφέα και τον άνθρωπο. Θεματικές εμμονές, τεχνοτροπικά γνωρίσματα, βιογραφικές λεπτομέρεις, ηθικές και ιδεολογικές συντεταγμένες διασταυρώνονται αρμονικά. Αθέατος συνομιλητής ο πεζογράφος και κριτικός λογοτεχνίας Μισέλ Φάις, ο οποίος ανέσυρε από το αρχείο του αυτή την ανέκδοτη «συνέντευξη» με το δημιουργό του Λοιμού. Το έργο του Φραγκιά μας το συστήνει με τον πρόλογό του ο κριτικός λογοτεχνίας Βαγγέλης Χατηβασιλείου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο «μονόλογος» του Αντρέα Φραγκιά αποτελεί μέρος μιας συνομιλίας του με τον Μισέλ Φάις, που πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 1992 στο σπίτι του παλαιότερου από τους δύο συγγραφείς. Στο τετρασέλιδο σημείωμα του Φάις παρουσιάζονται οι συνθήκες και οι εντυπώσεις της συνάντησης, οι οποίες συνθέτουν ένα σύντομο, ιμπρεσιονιστικό πορτρέτο του γνωστού πεζογράφου μας: «Το πρόσωπό του φαγιέντσα (διατηρούσε κάτι από την αίγλη ομορφάντρα). Τα χέρια του υποταγμένα στην κινησιολογία του καπνού. Η φωνή του διαβρωμένη από μια αμυδρή βραχνάδα». Σε ό,τι αφορά την ερμηνεία του έργου του Φραγκιά, το πορτρέτο περιέχει μια καίρια παρατήρηση σχετικά με τη σημασία του πραγματικού μέσα στο έργο του, επισημαίνοντας τη λειτουργία του με τη μορφή της διαψευσμένης πολιτικής ιστορίας, της δύστροπης μυθοπλαστικής ύλης ή της ρευστής ατομικής μοίρας.

Τη σχέση του αφηγηματικού έργου του Φραγκιά με ένα ιστορικά και πολιτικά προσδιορισμένο πραγματικό αναλύει ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου στον Πρόλογο, επισημαίνοντας πως η συλλογική μνήμη και η πολιτική ιστορία τροφοδοτούν τα τέσσερα μυθιστορήματα του Φραγκιά, αλλά πως αποτελεί μεγάλη αβλεψία να περιορίζουμε το έργο του στον ιστορικό του ορίζοντα, προσλαμβάνοντας κυριολεκτικά τις πραγματολογικές αναφορές του: ο συγγραφέας δεν αναλαμβάνει το αποκλειστικό καθήκον της ρεαλιστικής καταγραφής της εποχής του, με όλα τα πολιτικά, τα κοινωνικά και τα οικονομικά συμπτώματα, αλλά το ιστορικό υλικό προσφέρει απλώς την αφορμή για να ενσαρκωθεί πραγματολογικά η μυθοπλασία. Ως βασικά χαρακτηριστικά της πεζογραφίας του Φραγκιά ο κριτικός δέχεται την αφαιρετική μέθοδο που εκδηλώνεται στη διαγραφή των χαρακτήρων στη βάση της περιστολής της ατομικότητάς τους, αλλά και στη γενίκευση της δράσης τους, με αποτέλεσμα το σχηματισμό τυπολογικών περιγραμμάτων μέσα στα οποία αναπτύσσονται οι μορφές που παίρνει η συνείδηση κάτω από δυσμενείς ιστορικές συνθήκες. Ο αφαιρετικός και αναγωγικός χαρακτήρας της γραφής του αποτελούν τα κύρια τεκμήρια της συμβολικής και αλληγορικής διάστασής της, η οποία αποστασιοποιεί το έργο του από τα άμεσα πολιτικά και κοινωνικά του συμφραζόμενα.

Οι παραπάνω παρατηρήσεις του Χατζηβασιλείου επιβεβαιώνονται από το «μονόλογο» του συγγραφέα. Εδώ αποκαλύπτονται πολλά από αυτά που θα μπορούσαμε να δεχτούμε ως συγγραφικές προθέσεις, οι οποίες αποτελούν σημαντικό μέρος της ποιητικής του, ακόμη και στην περίπτωση που αυτές δεν πραγματοποιούνται απόλυτα μέσα στο έργο του. Είτε, λοιπόν, πρόκειται για πραγματοποιημένες ή όχι προθέσεις, οι αναφορές του στην τέχνη του είναι πολύτιμες. Από αυτές, οι σημαντικότερες αφορούν τα θέματα που εξετάζονται στον Πρόλογο, δηλαδή στην πραγματολογική διάσταση της αφήγησης.

Ενα τέτοιο θέμα αποτελεί η ύπαρξη αυτοβιογραφικών πυρήνων στη μυθοπλασία. Σύμφωνα με τον Φραγκιά, οι ουσιαστικότεροι αυτοβιογραφικοί πυρήνες εντοπίζονται σε αυτά που ο συγγραφέας δεν μπόρεσε να γράψει, να φτιάξει ή να βιώσει. Με τον τρόπο αυτόν, το αρνητικό μιας αυτοβιογραφίας θα αποκάλυπτε τα αυθεντικότερα στοιχεία μιας ζωής. Αυτή, μάλιστα, η ζωή δεν είναι δυνατό να γίνει αντιληπτή ως μια σύνθεση εξωτερικών και εσωτερικών καταστάσεων, επειδή ένας τέτοιος διαχωρισμός είναι τεχνητός και βεβιασμένος: οι εξωτερικές αντικειμενικές δυσκολίες και οι εσωτερικές δυσχέρειες συναντώνται και παράγουν ένα ρεύμα ζωής που μας καθορίζει. Η εξωτερική στέρηση γίνεται εσωτερική αναγκαιότητα και η δυσχέρεια ενός ή πολλών ανθρώπων συγκροτεί μια συνθήκη σύνθετη που υφίσταται μόνο στη βάση της αλληλεξάρτησης της εξωτερικής (ιστορικής) με την εσωτερική (ψυχολογική) πραγματικότητα.

Για να γίνουν αντιληπτά αυτά που συμβαίνουν γύρω μας αλλά και μέσα μας, ο συγγραφέας αναφέρει πως χρησιμοποιεί την ομαδοποίηση προσώπων και καταστάσεων, επειδή μόνο μέσα σε ένα σύνολο ανθρώπων είναι δυνατό να συμβεί κάτι, ενώ η ομαδικότητα των καταστάσεων αποτελεί τρόπο κατανόησης ιστορικών αλλά και ψυχολογικών γεγονότων. Αυτό, κατά τη γνώμη του, συνιστά την καινοτομία ενός νεότερου μυθιστορήματος που απομακρύνεται από τον κλειστό, ερμητικό κύκλο ορισμένων χαρακτήρων, μέσα στον οποίο αναπτύσσεται το μεγαλύτερο μέρος της μυθοπλασίας.

Αυτή την αποστασιοποίηση επιχειρεί με τα τέσσερα μυθιστορήματά του, Ανθρωποι και σπίτια (1955), Καγκελόπορτα (1962), Λοιμός (1972), Πλήθος (1985 και 1986), τα οποία θέλει να λειτουργούν όπως οι τοιχογραφίες: η τοιχογραφία διαφοροποιείται από το κλειστό μυθιστόρημα ως προς τη σχέση ανάμεσα στη διαδικασία της αφήγησης και στο αντικείμενό της. Η περιστασιακή μεταβολή της απόστασης ανάμεσα σε αυτά τα δύο αποτελεί λάθος, επειδή προκαλεί την απώλεια της εστίασης πότε ως προς το γενικό και πότε ως προς το ατομικό. Ο συγγραφέας έχει επίγνωση του γεγονότος πως αυτή η επιλογή περιορίζει την εξατομικευτική δυναμική κάποιων χαρακτήρων, αλλά αυτό εξισορροπείται από τη λειτουργία τους ως ψηφίδων σε ένα πολυπρισματικό σύνολο, όπου η λεπτομέρεια μπορεί να αποκτήσει καθολικότητα. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Φραγκιάς δεν χαρακτηρίζει αυτή την επιλογή του αφηγηματική τεχνική, αλλά ηθική στάση.

Οι παραπάνω αφηγηματικές επιλογές οδηγούν το συγγραφέα με έναν τρόπο εντελώς φυσικό σε μια ανάλογη αντίληψη της πραγματικότητας και της ρεαλιστικής απόδοσής της. Σύμφωνα με αυτήν, πολλά έργα που δεν θεωρούνται ρεαλιστικά κάποτε περιέχουν μια βαθύτατη προσήλωση σε μια πραγματικότητα. Αυτό είναι δυνατό, επειδή η πραγματικότητα δεν είναι μόνο το σαφώς προσδιορισμένο και φωτογραφικά αναπαριστώμενο, αλλά και «μια κατάσταση σύγχυσης, ένα χαοτικό αίσθημα κι ένας βρασμός» που προκαλεί την απώλεια της επαφής μας με τα πράγματα. Η τελευταία μορφή πραγματικότητας ανταποκρίνεται πλήρως στην εποχή μας, μια και αυτή περιέχει στοιχεία του χαώδους, «της κατακερματισμένης ή της αντιφατικής σύγκρουσης». Φυσική συνέπεια αυτής της κατάστασης θεωρεί ο Φραγκιάς το γεγονός πως ο παραδοσιακός αφηγηματικός ρεαλισμός δεν μπορεί πλέον να εντοπίσει τα σχετικά στοιχεία της ιστορικής και κοινωνικής πραγματικότητας, μια και οι αναπαραστατικές τεχνικές του έχουν ξεπεραστεί από το ίδιο το πραγματολογικό υλικό.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/08/2001