Οι διανοούμενοι στο Μεσαίωνα

Πόσοι από εμάς γνωρίζουν τον «άγνωστο Μεσαίωνα»; Πόσοι υποψιάζονται ότι πίσω από την κυρίαρχη αντίληψη περί σκοταδισμού και οπισθοδρόμησης κρύβεται μια σημαντική πολιτισμική άνθηση;
Ο διανοούμενος του Μεσαιώνα, στοχαστής και δάσκαλος, ρήτορας και φιλόσοφος, ένας πραγματικός τεχνίτης του πνεύματος, θα οδηγήσει στη μεγάλη άνθηση του 12ου και 13ου αιώνα, του «άγνωστου Μεσαίωνα»: από τις συντεχνίες των λογίων-φοιτητών μέχρι την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων, από τις μονομαχίες διαλεκτικής και ρητορικής μέχρι την ειδίκευση σε διάφορους επιστημονικούς τομείς, ένας μικρόκοσμος δημιουργικής σκέψης και γόνιμης αναζήτησης αναδεικνύεται μέσα στη μεσαιωνική πόλη.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ζακ Λε Γκοφ ανήκει στους ιστοριογράφους οι οποίοι μετατόπισαν κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών την αντίληψή μας για τις πνευματικές αναζητήσεις και το διανοητικό κόσμο του Μεσαίωνα. Η στροφή προς την αρχαιότητα και η τοποθέτηση του ατόμου στο κέντρο της πολιτικής, της κοινωνικής και της ιστορικής δράσης, όπως εμφανίστηκαν στην Αναγέννηση του 14ου και του 15ου αιώνα, δεν προέκυψαν, φυσικά, από το πουθενά. Κάτι προετοίμασε στην Ευρώπη των προηγουμένων αιώνων αυτές τις μεταβολές, κάποιος σπόρος έπεσε ήδη από το Μεσαίωνα προκειμένου να φτάσουμε στην κινητοποίηση και τον αναβρασμό που με τόσο δυνατά χρώματα περιέγραψε το 1860 ο Γιάκομπ Μπούρκχαρτ στο πολυδιαβασμένο και πολυσχολιασμένο έργο του «Ο Πολιτισμός της Ιταλικής Αναγέννησης». Με τη μελέτη του «Οι διανοούμενοι στο Μεσαίωνα», που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1957 και κυκλοφόρησε σε αναθεωρημένη και εμπλουτισμένη έκδοση το 1985, ο Ζακ Λε Γκοφ μάς πηγαίνει ώς τις ρίζες της Αναγέννησης, που είναι (ακόμη κι αν κρατήσουμε πολλές επιφυλάξεις) τα πανεπιστήμια του 12ου και του 13ου αιώνα. Ποιος παίζει άραγε εδώ τον κυρίαρχο ρόλο; Ποιος αναδεικνύεται σε πρωταγωνιστή των ζυμώσεων που οδηγούν από τη θεολογία και τα εκκλησιαστικά άμφια στην κοσμική έδρα και στο συνεχή και σκληρό αγώνα του φοιτητή για την απόκτηση του πτυχίου του;



Η γέννηση των πόλεων



Τίποτε δεν γίνεται από τη μια στιγμή στην άλλη και καμία γραμμή δεν ξεχωρίζει ξαφνικά και απροειδοποίητα μέσα από ένα κλειστό και αδιαφοροποίητο σύνολο. Ο διανοούμενος, σημειώνει από τις πρώτες κιόλας αράδες του βιβλίου του ο Λε Γκοφ, αποτελεί δημιούργημα της πόλης. Πρόκειται για έναν ελεύθερο επαγγελματία, του οποίου η δουλειά είναι να γράφει και να διδάσκει στο πανεπιστήμιο. Πλάι στον έμπορο και το βιοτέχνη, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν τις κεντρικές τάσεις των νέων αστικών σχηματισμών, ο διανοούμενος, που ταυτίζεται με τον πανεπιστημιακό και τον επιστήμονα, δεν ανήκει σε κάποια από τις αρχέγονες κοινωνικές τάξεις, αλλά πληρώνεται από τους φοιτητές του για να ζήσει και να κάνει την καριέρα του. Το χαρακτηριστικό αυτό τον μετατοπίζει αμέσως από το παραδοσιακό πλαίσιο του πρώιμου Μεσαίωνα προς μια καινούργια εποχή, με εντελώς διαφορετικές απαιτήσεις και προτεραιότητες.

Ενα πρώτο δείγμα (και συνάμα σύμβολο) της αλλαγής προσανατολισμού την οποία σημαίνει η παρουσία του διανοούμενου στην καρδιά της μεσαιωνικής Ευρώπης είναι το διάσημο ζευγάρι του Αβελάρδου και της Ελοΐζας. Εκείνος, οπαδός της λογικής και της ηθικής της μεταμέλειας, που παραμερίζει τους ατελείωτους καταλόγους αμαρτημάτων και τιμωριών της Εκκλησίας, εκείνη, αρνήτρια του θεσμού του γάμου, που πιστεύει πως θα μαραζώσει πνευματικά τον αγαπημένο της. Κι αν ο Αβελάρδος καταλήγει στον ευνουχισμό και η Ελοΐζα πίσω από τους τοίχους του μοναστηριού, τούτο δεν αλλάζει το θεμελιακό βάρος της ερωτικής τους σύμπραξης: ο δρόμος για τον ανθρωπισμό έχει ανοίξει και κανείς πια δεν μπορεί να ανακόψει τη νέα πορεία. Δεύτερος και εξίσου κρίσιμος σταθμός στα χρόνια τα οποία μελετάμε, η Σχολή της Σαρτρ. Δίπλα στο παραδεδομένο trivium (γραμματική, ρητορική και λογική), οι διδάσκοντες της Σαρτρ καλλιεργούν και το πρακτικότερο quadrivium -την αριθμητική, τη γεωμετρία, τη μουσική και την αστρονομία. Η Φύση εν προκειμένω είναι το άπαν της γνώσης- μαζί της και ο άνθρωπος, που μετατρέπεται σε επίκεντρο και αντικείμενο ολόκληρης της δημιουργίας.



Αλλαγή παραδείγματος



Φτάνοντας στο τέλος του Μεσαίωνα η σχέση των πανεπιστημιακών με το περιβάλλον τους αλλάζει. Τα πανεπιστήμια εθνικοποιούνται και πολλαπλασιάζονται και η πρωτοκαθεδρία του Παρισιού, της Οξφόρδης και της Μπολόνια τελειώνει οριστικά. Την ίδια ώρα, οι ουμανιστές αποκτούν σοβαρή περιουσία, προτιμούν να εργάζονται στην εξοχή και να αποφεύγουν την πόλη, ενώ βαθμιαία τους συμβαίνει και κάτι άλλο: μετατρέπονται σε οργανικά στηρίγματα της πολιτικής και της κοινωνικής εξουσίας. Τίποτε το παράξενο, φυσικά. Εδραίωση σημαίνει κυριαρχία και κυριαρχία σημαίνει καθεστηκυία τάξη. Η νεότευκτη, όμως, αυτή τάξη, ακόμη και αν παρουσιάζει μια θεαματική αναδίπλωση στο συντηρητισμό, όπως με έμφαση υπογραμμίζει ο Λε Γκοφ, δεν παύει να δημιουργεί τις προϋποθέσεις για ό,τι θα ακολουθήσει στους αναγεννησιακούς αιώνες. Τρανό παράδειγμα, ο Γκιγιόμ ντ' Οκαμ, που εξισώνοντας την παντοδυναμία του θεού με την αμφιβολία και την αβεβαιότητα εγκαινιάζει το σκεπτικισμό και βάζει φωτιά στους θεμέλιους λίθους της θεολογικής διδασκαλίας. Κι ας μην παραλείψουμε στο σημείο αυτό τις εξελίξεις και στο πεδίο των θετικών επιστημών, όπου προαναγγέλλονται (έστω και χωρίς τα κατάλληλα σύμβολα, έστω και με πλήρη απουσία τεχνικών μέσων) οι αρχές της σύγχρονης δυναμικής, η θεωρία της βαρύτητας ή οι συντεταγμένες της ημερήσιας περιστροφής της Γης.

Για να πάμε, βεβαίως, ώς την Αναγέννηση θα χρειαστούν ακόμη πολλά: ο ουμανιστής που μένει κλεισμένος στον πύργο του διαβάζοντας, σε αντίθεση με τον πανεπιστημιακό που αναμετριέται καθημερινά με τους φοιτητές του στις διδακτικές αίθουσες, θα συνεισφέρει τους καρπούς του στον καινούργιο κόσμο μόνο μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας, η οποία και θα διαδώσει παντού τη γραπτή κουλτούρα. Η αρχή, ωστόσο, έχει γίνει, έτσι κι αλλιώς. Και το μικρό αυτό βιβλίο του Λε Γκοφ μάς δείχνει με λεπτομέρειες μικροσκοπίου τη γέννηση του νέου ευρωπαϊκού πολιτισμού, στις αξίες του οποίου δεν έχουμε πάψει μέχρι και σήμερα, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, να πιστεύουμε.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/10/2