Ο αυτοκράτορας της Δύσης

Βρισκόμαστε στα ύστερα της Δύσης, στις πρώτες δεκαετίες του 5ου αιώνα μ.Χ., την εποχή που το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας αλώνεται, αργά αλλά σταθερά, από τους βάρβαρους, τους οποίους η Ρώμη δεν έχει την ισχύ να αποτρέψει ή να συγκρατήσει, αλλά ούτε και την ζωτικότητα να αφομοιώσει. Αρκείται, όπως κάθε ισχυρός δίχως ισχύ, να αλαζονεύεται απέναντί τους, φαντασμένη, φάντασμα του εαυτού της και φάρσα της ιστορίας της.
Κι ο αυτοκράτορας της Δύσης; Ένας αφανής άνθρωπος, για τον οποίο η ιστοριογραφία έχει ελάχιστα, κι αυτά αβέβαια, να πει, που κάτω από την πίεση και την απειλή του Αλάριχου η Ρώμη ανακηρύσσει για σύντομο διάστημα αυτοκράτορα, καθαιρώντας τον ανεπιθύμητο στον Γότθο ηγεμόνα Ονώριο. Τον βίο αυτής της αφανούς φιγούρας πλάθει ο Michon ποιητικά, φέρνοντας στον λόγο -όπως και ο δικός μας Καβάφης- όλα εκείνα τα εσαεί ισχύοντα για τον άνθρωπο, την πολιτική και την ιστορία που θεωρούνται «υπερβατικά», δηλαδή ανεπίτρεπτα στην ιστοριογραφία.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο γραμματολόγος Οθων Τσουνάκος καθώς και κάποιοι ακόμα ίσως διεκδικούν τον τίτλο των πιο συγκινητικών και ουτοπικών ερευνητών, γιατί εδώ και χρόνια προσπαθούν να συγκεντρώσουν την παραγωγή έργων «άδοξων», κατά Καρυωτάκη, «ποιητών»: συλλογών και πεζών Ελλήνων συγγραφέων που δεν έτυχαν αναγνώρισης. Νομίζω ότι και ο Μάνος Ελευθερίου ασχολείται με κείμενα λανθάνοντα, επιστολές κ.λπ.

Ο Πιέρ Μισόν (1945), ο εξαιρετικός αυτός Γάλλος πεζογράφος, με τους «Βίους ελάσσονες» από καιρό έδωσε το στίγμα μιας προβληματικής που στρεφόταν σε ένα εξ ορισμού, πιστεύω, συναρπαστικό υπέδαφος: στην αφανή δραστηριότητα ανθρώπων «ασήμαντων» ή και απλώς άσημων, στη ζωή εκείνων που μας προσπερνούν, συνθέτουν τον κόσμο μας με διάφορους τρόπους, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε.

Συλλαμβάνοντας και μεγεθύνοντας τη λεπτομέρεια του πίνακα ο ευαίσθητος αυτός «ηθογράφος» ή και «ηθικός», θα μπορούσαμε να πούμε, μας δίνει σε κάθε νέο βιβλίο του μια αιφνίδια προοπτική , η οποία αλλάζει τα δεδομένα του κάδρου σε σχέση με το κεντρικό θέμα. Φέρνει, κατά κάποιον τρόπο, τον κόσμο ανάποδα, έτσι καθώς εστιάζει σε ένα άλλο βλέμμα, το οποίο με τη σειρά του αντιμετωπίζει διαφορετικά το όλον. Ο Μισόν, ας πούμε, μπορεί να επικεντρωθεί στον ταχυδρόμο που πόζαρε για τον Βαν Γκογκ στην Αρλ, σε έναν άγνωστο δηλαδή άνθρωπο για τον οποίο ξέρουμε ελάχιστα, να συγκεντρώσει όσες πληροφορίες γι' αυτόν μπορεί και ακολούθως να μας τον συστήσει μέσα από τις δικές του αναπνοές.

Ο δευτεραγωνιστής, λοιπόν, αυτός που αναλαμβάνει πλέον πρώτο ρόλο, ανασυνθέτει με την παρουσία του τα πράγματα. Το ήδη γνωστό αποκτά νέες όψεις, οι κρυφές του γωνιές φωτίζονται, μπορούμε πια να βλέπουμε και τι άλλο γινόταν στο κοινοποιημένο γεγονός, όχι μόνο μέσα από κάποιο ψευδοντοκουμέντο, αλλά κυρίως διά του ποιητικού βλέμματος του Μισόν. Τούτο το τελευταίο, η φαντασιακή παρέμβαση στο ιστορικό γεγονός, προσφέρει το ειδικό βάρος στις προτάσεις του συγγραφέα αυτού. Η ποιητική του θερμοκρασία μεταδίδεται στο αντικείμενο, τα αχνά σχήματα αιμοδοτούνται, ένα είδος ολογράμματος βγάζει από το λήθαργο χαμένες εικόνες και μορφές, ο χρόνος γίνεται κυκλικός, οι διαχωριστικές γραμμές καταργούνται, όλα συμμετέχουν στο θαύμα μιας αναγέννησης διά της γραφής.

Στον «Αυτοκράτορα της Δύσης» ο Μισόν επιχειρεί να ανασυστήσει μία ελάχιστα γνωστή στα καθέκαστά της ιστορική μορφή , η οποία όμως βρέθηκε σωματικά στο κέντρο μεγάλων εξελίξεων της ρωμαϊκής παρακμής. Πρόκειται τον Ελληνορωμαίο Ατταλο, ο οποίος στις αρχές του Ε' αιώνα μ.Χ. ανέβηκε στο θρόνο της αυτοκρατορικής Ρώμης, με τη βοήθεια του Αλάριχου: του γνωστού αρχηγού των Βησιγότθων, μιας μορφής παράδοξης και κομβικής στην τότε πορεία ενός κόσμου που εξέπνεε.

Τα βιογραφικά του λανθάνοντος Αττάλου έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, σε ένα πρώτο επίπεδο, για τους εξειδικευμένους μελετητές της Ιστορίας. Ομως ο Μισόν μας παρακινεί να σκεφτούμε τη σημασία του άσημου και δοτού αυτοκράτορα βλέποντάς τον μέσα από συσχετισμούς και συμφραζόμενα ποιητικού κλίματος. Ναι, μας λέει, εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με τον Ιουλιανό τον Παραβάτη, που ήταν ένα τραγικό πρόσωπο μέσα από τις γνωστές χειρονομίες και τα αδιέξοδά του, όταν θέλησε να συγκρουσθεί με τις προκαταλήψεις της εποχής του, αλλά με κάτι ακόμα: με έναν καλλιτέχνη (ο Ατταλος ήταν αρπιστής στην αυλή του Αλάριχου) που αναλαμβάνει χρέη πολιτικού και κριτή καταστάσεων τις οποίες αναγκάζεται να αντιμετωπίσει.

Ο Μισόν μαζεύει τις σκόρπιες ψηφίδες, τις πληροφορίες που υπάρχουν για τον «παρακμία» αυτοκράτορα και σκιαγραφεί το ήθος του, αναλαμβάνοντας να ανασύρει από τη λήθη αποχρώσεις αλλά και γεγονότα απέναντι στα οποία η επίσημη ιστορία έχει οφειλές. Αλλά ας μη βιαστούμε να παρεξηγήσουμε τις προθέσεις του Μισόν, ο οποίος είναι συγγραφέας και όχι ιστορικός. Αν και υποβόσκει στη χειρονομία του ένα είδος ψόγου για τις παραλείψεις της επίσημης Ιστορίας να σταθμεύει και στο έλασσον. Η γραφή του στο σύνολό της διαπερνάται από μια (ελεγχόμενη) συγκίνηση, μια διάθεση σύνθεσης μικρών ρέκβιεμ για τους «άσημους». Για τους παρίες της Ιστορίας που εισέφεραν στο τελικό, γνωστό εξαγόμενο και, όμως, παρέμειναν στο περιθώριο.

Αυτό το «περιθώριο» ενδιαφέρει τον «σχολαστικό» Μισόν, ο οποίος ανασκουμπώνεται να εξετάσει το έδαφος του παρελθόντος για την ανακάλυψη σκόρπιου χρυσού. Και επειδή, σύμφωνα με τις απόψεις του, τίποτε δεν είναι για πέταμα, γίνεται ένας ρακοσυλλέκτης στου οποίου τη συγκομιδή μπορούμε να βρούμε μαγικά αντικείμενα.

Ο δικός μας ποιητής, πεζογράφος και μεταφραστής Τάσος Ρούσσος έχει στραφεί τελευταία σε ένα πολύ δύσκολο έργο: στην «αναστήλωση» ορισμένων τραγωδιών, από τις οποίες έχουν διασωθεί εκτενή σπαράγματα. Με την ποιητική του διαίσθηση και δημιουργικότητα προσπαθεί να συντάξει ένα άλλο κειμενικό σώμα. Δεν πρόκειται φυσικά για ένα ασεβές παιχνίδι, γιατί ο Ρούσσος, ως εξαιρετικός φιλόλογος (και όχι μόνο), κινείται με τη μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια σε οδοδείκτες όσο γίνεται ελεγμένους. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Μισόν με φιλολογική επάρκεια αλλά και συνεχείς υποκλίσεις στο παρελθόν το αναστηλώνει πληρώνοντας τα χάσματα με τη δική του ευαισθησία. Προτείνει τη προσωπική του γενεαλογία, αφού, όπως γράφτηκε στη Γαλλία, απουσιάζει ο Πατέρας (δηλαδή η επίσημη Ιστορία) για να δημιουργήσει απογόνους.

Στον «Αυτοκράτορα...» μέσα σε ελάχιστες σελίδες περνάει δίκην ευκίνητων εικόνων κινηματογραφικών ο πολιτισμός της εποχής του Ατταλου. Θεολογικές συγκρούσεις (ο ήρωάς μας ήταν αιρετικός εθνικός και πίστευε στην αναβίωση της ειδωλολατρίας), ιστορικά γεγονότα και προσωπικό βίωμα συγκλίνουν σε μια κοίτη προσφέροντας ένα σύνθεμα που αφήνει μια στυφή επίγευση. Τους αρμούς καθορίζει η ποιητική αύρα στην αφήγηση, που γίνεται πρωτοπρόσωπα μέσω ενός αφηγητή, κάποιου νεαρού Ρωμαίου, γιου εκατόνταρχου. Το συγκεκριμένο πρόσωπο που φιλοτεχνεί το πορτρέτο του Ατταλου, έχει μια περίεργη ζωή: βρίσκεται συχνά εκούσιος όμηρος των αρχηγών των βαρβάρων ύστερα από επιθυμία του πατέρα του, ως εγγύηση της τήρησης των συνθηκών μεταξύ Ρωμαίων και γειτονικών, βόρειων φυλών.

Ο αφηγητής συναντά τον Ατταλο στην έπαυλή του στη Σικελία, μετά το τέλος της αυτοκρατορικής θητείας. Ο παράδοξος πρώην άναξ είναι ήδη ένας περιθωριακός, ένας αποσυνάγωγος στον οποίο έχουν μείνει αναμνήσεις από τη μικρή πλην σημαίνουσα τροχιά του. Γιατί, παρά το δοτό της θέσης του στο θρόνο, πήρε μεγάλες αποφάσεις και κάπου η Ιστορία σημειώνει ότι δεν ήταν «κοινός άνθρωπος». Βέβαια τον Μισόν τον απασχολεί η τελευταία έννοια με τον τρόπο που είπαμε: όχι μονοδιάστατα, γιατί ισοσταθμίζει όλους τους ήρωες του παρελθόντος, όλοι είναι ορισμένως θύματα χαμένων ευκαιριών. Στην προσωπικότητα του Ατταλου συναντά επιπλέον την καλλιτεχνική φύση που βιάζεται από τις συνθήκες να αναλάβει εξουσία, το άτομο εκείνο που ξεπερνά το σχήμα της εντολής, δηλαδή παύει να είναι μαριονέτα, και γίνεται δημιουργικό, για να τιμωρηθεί γι' αυτό: ο Ατταλος, όπως ξέρουμε, επειδή πρόδωσε το σικέ παιχνίδι του Αλάριχου, εκθρονίστηκε από τον προστάτη του.

Ο Ξενοφών Κομνηνός στην απόδοσή του διασταύρωσε γόνιμα μία αίσθηση παλιάς λογοτεχνίας με σύγχρονα στοιχεία σε ένα πυκνό κείμενο που ονειρεύεται την Ιστορία και τη λογοτεχνία με τον ίδιο τρόπο. Δηλαδή ως δύο μεγάλες ελλείψεις, που σε αφήνουν πάντα σε αγωνία με τα κενά τους.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/03/2004