Η κοινωνία του θεάματος

Άπασα η ζωή των κοινωνιών στις οποίες κυριαρχούν οι σύγχρονες συνθήκες παραγωγής προαγγέλεται ως μία απέραντη συσσώρευση θεαμάτων. Ό,τι υπήρξε άμεσο βίωμα έχει απομακρυνθεί σε μία αναπαράσταση.

Οι εικόνες που αποσπάσθηκαν από κάθε όψη της ζωής, συγχωνεύονται σε μια κοινή πορεία όπου η ενότης αυτής της ζωής δεν είναι δυνατόν πλέον να αποκατασταθεί. Η αποσπασματικά θεωρημένη πραγματικότης εκτυλίσσεται εντός της ιδίας της, της γενικής ενότητος ως ένας κεχωρισμένος ψευδόκοσμος, αντικείμενο της μοναδικής παρατήτησης. Η εξειδίκευση των εικόνων του κόσμου επανευρίσκεται, ολοκληρωμένη, εντός του κόσμου της αυτονομημένης εικόνας, όπου το ψευδές εξαπάτησε τον ίδιο του τον εαυτό. Το θέαμα, γενικά, ως συγκεκριμένη αντιστροφή της ζωής, είναι η αυτόνομη κίνηση του μη-ζώντος.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Λίγα είναι τα βιβλία κοινωνικής κριτικής που κατόρθωσαν να αλλάξουν άρδην τον τρόπο με τον οποίο μία ολόκληρη εποχή -τόσο οι υποστηρικτές όσο και οι επικριτές της- αντιμετώπιζαν την εποχή αυτή, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και την ιστορική κίνηση στο πλαίσιό της. Ένα από αυτά τα βιβλία είναι, βέβαια, και η περίφημη Κοινωνία του Θεάματος του Γάλλου θεωρητικού Guy Debord (1931-1994). Ουσιαστικά πρόκειται για το αποκορύφωμα και την εμπρηστική πύκνωση μιας επαναστατικής διεργασίας που εκκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1950 και σκοπούσε στη ριζική αναθεμελίωση του επαναστατικού προτάγματος. Είναι γνωστό ότι ο συγγραφέας της Κοινωνίας του Θεάματος είχε λάβει μέρος στο κίνημα του Λετρισμού, είχε συγκροτήσει -συνεπικουρούμενος από τον Gil Wolman- τη Λετριστική Διεθνή (Internationale Lettriste), μια ομάδα που επιχείρησε να ασκήσει έμπρακτη κριτική στις συνθήκες της καθημερινότητας κατά τη μεταπολεμική εποχή, και εν συνεχεία προχώρησε στην οργάνωση της Καταστασιακής Διεθνούς (Internationale Situationniste), ένα διεθνή φορέα επεξεργασίας και διάδοσης ανατρεπτικών ιδεών, αρχής γενομένης από εκείνην του ξεπεράσματος της τέχνης και κατόπιν αυτή της πραγμάτωσης της φιλοσοφίας.

Την έννοια του θεάματος, ο Debord την ορίζει για πρώτη φορά το 1957 στο κείμενό του «Έκθεση σχετικά με την κατασκευή καταστάσεων», που αποτέλεσε και την ιδρυτική πλατφόρμα της Καταστασιακής Διεθνούς: «Η κατασκευή καταστάσεων αρχίζει πέρα από τη σημερινή κατάρρευση της έννοιας θέαμα. Δεν είναι δύσκολο να δει κανείς πόσο πολύ η ίδια η αρχή του θεάματος συνδέεται με την αλλοτρίωση του παλιού κόσμου: την απουσία επέμβασης». Έκτοτε, και έως το 1967 οπότε εκδίδεται η Κοινωνία του Θεάματος, η έννοια αυτή παρουσιάζεται και αναλύεται ολοένα και περισσότερο στα κείμενα που δημοσιεύονται στα τεύχη της επιθεώρησης Internationale Situationniste.

Δεν είναι τυχαίο το ότι το βιβλίο του Debord συνέβαλε στην πυροδότηση μιας γενικευμένης εξέγερσης που θέλησε να αμφισβητήσει ακριβώς ό,τι περιέγραφε ο Debord ως ύστατη φάση της καπιταλιστικής κοινωνίας - είναι η φάση όπου πλέον το έχειν διολισθαίνει σε φαίνεσθαι, όπου σύνολη η ζωή των κοινωνιών στις οποίες δεσπόζουν οι σύγχρονες συνθήκες παραγωγής εκδηλώνεται ως μία τεράστια συσσώρευση θεαμάτων, όπου ό,τι αποτελούσε κάποτε άμεσο βίωμα έχει απομακρυνθεί και εκπέσει σε μία αναπαράσταση. Ο Debord ορίζει το θέαμα ως το κεφάλαιο που έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό συσσώρευσης ώστε να μετατρέπεται πλέον σε εικόνα.

Ακριβώς, ο Debord θέλησε να προικίσει το επαναστατικό ρεύμα των καιρών του με μία γενική θεωρία που να εξηγεί σε βάθος την κατεστημένη κοινωνία ή τουλάχιστον, όπως λέει ο ίδιος, να δίνει την εντύπωση ότι προσφέρει μια ικανοποιητική θεωρία. Από τη στιγμή που αυτή η θεωρία θα μπορέσει κάπως να διαδοθεί κατά τη διάρκεια συγκρούσεων που ταράζουν τη δημόσια γαλήνη, η διάχυτη δυσαρέσκεια θα ενταθεί και θα οξυνθεί εξαιτίας και μόνο της αόριστης γνώσης του ότι υπάρχει μια θεωρητική καταδίκη της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων. Η θεωρία αυτή, σύμφωνα με τον Debord, οφείλει να είναι εντελώς αναφομοίωτη και συνάμα να διακηρύσσει ότι αυτό καθαυτό το κέντρο του υπάρχοντος κόσμου είναι κακό.

Η Κοινωνία του Θεάματος έχει συντεθεί με αυστηρή ιστορική και στρατηγική αντίληψη ώστε να πληροί και τις δύο αυτές προϋποθέσεις. Στις 221 θέσεις του βιβλίου συμπυκνώνεται αριστοτεχνικά η κριτική του υπάρχοντος, οι αποτυχίες τής έως τότε αμφισβήτησής του, και τέλος οι συγκεκριμένες προτάσεις για την άρση των υπαρχουσών συνθηκών. Οι θέσεις είναι ολιγόλογες, αλλά κάθε λέξη και κάθε φράση έχει τη συγκλονιστική σπουδαιότητά της, θαρρείς και αποτελεί μία σημαίνουσα κίνηση στη σκακιέρα όπου συγκρούονται αμείλικτα οι δυνάμεις συντήρησης του υπάρχοντος και οι δυνάμεις που σκοπούν στην υπέρβασή του. Το θεωρητικό οπλοστάσιο του Debord απαρτίζεται από τη διαλεκτική του Χέγκελ (βλ. ειδικότερα τη Φαινομενολογία του Πνεύματος), την κριτική του φετιχισμού του εμπορεύματος εκ μέρους του Μαρξ (τέταρτο κεφάλαιο, στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου), και την κριτική της πραγμοποίησης όπως εξετέθη από τον Γκέοργκ Λούκατς (Ιστορία και Ταξική Συνείδηση). Περαιτέρω, αντλεί από όλα τα ρεύματα της σύγχρονης σκέψης (γαλλικός δομισμός, αμερικανική κοινωνιολογία, κτλ) ασκώντας τους, βέβαια, ανελέητη κριτική -με συνοπτικές, όπως τους αρμόζει, διαδικασίες.

Επίσης, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Τ. J. Clark -τότε συντρόφου του Debord και σήμερα καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης στο Harvard- ανάμεσα στα βιβλία που είχε απλωμένα στο τραπέζι του ο συγγραφέας της Κοινωνίας του Θεάματος την εποχή που συνέθετε το έργο αυτό στο διαμέρισμά του της οδού Σεν Ζακ, εκτός από αυτά του Μαρξ, του Χέγκελ και του Λούκατς, διέκρινε κανείς τις Σκέψεις του Πασκάλ και τα Ποιήματα του Ιζιντόρ Ντικάς, γνωστού ως Λοτρεαμόν.

Είναι εξόχως ενδιαφέρον ότι η Κοινωνία του Θεάματος εκδόθηκε ακριβώς εκατό χρόνια χρόνια και δύο μήνες μετά το Κεφάλαιο του Μαρξ (14-9-1867, το Κεφάλαιο, 14-11-1967, η Κοινωνία), και ακόμη ότι στη χώρα μας εκδίδεται σήμερα η τέταρτη μετάφρασή της -έχουν προηγηθεί αυτή της Μαρίας Ζάκκα από τη «Διεθνή Βιβλιοθήκη», μεσούσης της δικτατορίας (1972), και ουσιαστικά η πρώτη επαφή του ελληνικού κοινού με τη θεωρία των καταστασιακών, η οποία επανεκδόθηκε το 1975 αναθεωρημένη και επιμελημένη από τον Θέμη Μιχαήλ· αυτή του Πάνου Τσαχαγέα και Νίκου Β. Αλεξίου, το 1986, από τον «Ελεύθερο Τύπο»· και αυτή του Βασίλη Τομανά, επίσης το 1986, από την «Εκδοτική Θεσσαλονίκης».

Η παρούσα έκδοση επιθυμεί να εξοικειώσει μια νέα γενιά αναγνωστών με τη σκέψη του Debord και με την έμπρακτη κριτική κατά του υπάρχοντος όπως τη συνέλαβε και τη διεξήγαγε η Καταστασιακή Διεθνής. Ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι, παρά τα όσα μεσολάβησαν στη διάρκεια των 33 ετών από την πρώτη έκδοσή της, τα βασικά συμπεράσματα και, κυρίως, οι κεντρικές αναλύσεις και επισημάνσεις της Κοινωνίας του Θεάματος διατηρούν ανοξείδωτη την επικαιρότητά τους.

ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ, BΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/04/2001