Η επανάληψη

Είναι δυνατή η επανάληψη; Γίνεται κάποια πράγματα να συμβαίνουν δύο φορές, κάποιοι άνθρωποι να έχουν δύο ταυτότητες; Το ταξίδι του ήρωα στο Βερολίνο έχει ξαναγίνει στο παρελθόν. Κάποιος που του μοιάζει εκπληκτικά ακολουθεί μια διαδρομή παρόμοια με τη δική του. Μήπως κάποιος παίζει μαζί του; Ποιος από τους δύο είναι απομίμηση του άλλου; Τίποτα δεν είναι δεδομένο αφού και οι αφηγητές εναλλάσσονται και αντιφάσκουν. Αυτός που παίζει μαζί μας είναι ο συγγραφέας, βάζοντάς μας σε ένα σύμπαν ρευστό, ένα λαβύρινθο όπου τα αδιέξοδα δρομάκια είναι προτιμότερα από την ευθεία.


Στην Επανάληψη, το τελευταίο μυθιστόρημά του, ο μεγάλος Γάλλος συγγραφέας, βασικός εκπρόσωπος της σχολής του «Νέου Μυθιστορήματος» επαναλαμβάνει μοτίβα από τα προηγούμενα έργα του και από τους αγαπημένους του συγγραφείς και μας οδηγεί σε μια συναρπαστική περιπλάνηση, με έντονη ειρωνική ματιά, στην ιστορία και τα θέματα του γαλλικού μυθιστορήματος και του φιλμ νουάρ, στον Προυστ, τον Κάφκα, τον Κίρκεγκωρ, τη χριστιανική σκέψη και την αρχαία ελληνική τραγωδία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το πρώτο μυθιστόρημα του Αλαίν Ρομπ-Γκριγιέ είχε τον τίτλο Ενας βασιλοκτόνος (Un regicide)· γράφτηκε το 1949, μα λόγω της απόρριψής του από έναν μεγάλο εκδοτικό οίκο είδε το φως της δημοσιότητας με καθυστέρηση σχεδόν τριάντα χρόνων, το 1978. Το πρώτο του βιβλίο που δημοσιεύτηκε ήταν κατά συνέπεια το δεύτερο που έγραψε, Οι γόμες (Les Gommes, 1953), βιβλίο σταθμός στα γαλλικά γράμματα, αν μην τι άλλο διότι θεωρείται από πολλούς η άτυπη ληξιαρχική πράξη γέννησης της λογοτεχνικής σχολής του Νέου Μυθιστορήματος (Le nouveau roman). Μισός αιώνας κύλησε από τότε, και ο Αλαίν Ρομπ-Γκριγιέ έχει στο ενεργητικό του πάνω από μια ντουζίνα μυθιστορήματα, κάμποσα θεωρητικά κείμενα, σενάρια και ταινίες, και αν σ' αυτά προστεθεί ο κομβικός του ρόλος ως συμβούλου έκδοσης στον οίκο που πήρε στις πλάτες του ολόκληρο το «κίνημα», τις Εκδόσεις του Μεσονυκτίου, έχουμε ένα έργο πλούσιο και εμβληματικό, που ενέπνευσε και συνεχίζει να εμπνέει πολλούς συγγραφείς, εντός και εκτός Γαλλίας. Σχεδόν αμετάφραστος στη χώρα μας - μοναδική εξαίρεση: Το σπίτι των ραντεβού, από τη Νεφέλη -, ο Αλαίν Ρομπ-Γκριγιέ χρωστάει τη μικρή του φήμη στη βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του αριστουργηματική ταινία του Αλαίν Ρενέ «Πέρυσι στο Μάριενμπαντ».

H επανάληψη (La reprise, 2001) σηματοδότησε την επιστροφή του Ρομπ-Γκριγιέ στην αμιγώς μυθιστορηματική φόρμα, έπειτα από μια σχεδόν δεκαετή απουσία. Αποτελεί μια περίτεχνη λογοτεχνική αναδρομή στο σύνολο του έργου του - επιστροφή στο παρελθόν και την ίδια στιγμή εκτίναξη προς το μέλλον: ο δυσμετάφραστος στα ελληνικά γαλλικός τίτλος εμπεριέχει σαφώς και τις δύο κινήσεις. Πίσω στα 1949 λοιπόν, στις απαρχές της λογοτεχνικής πορείας του συγγραφέα, μα και στις απαρχές της σύγχρονης Ευρώπης: στο κατεστραμμένο από τους βομβαρδισμούς Βερολίνο, σ' αυτή τη no man's land, μια πόλη-φάντασμα χωρισμένη σε ζώνες ευθύνης μεταξύ των συμμάχων, επιστρέφει για δεύτερη φορά στη ζωή του ο γαλλικής εθνικότητας ήρωάς μας, λαμβάνοντας μέρος σε μια σκοτεινή, ακόμη και για τον ίδιο, αποστολή. H είσοδός του στο Βερολίνο θα σημάνει την εισαγωγή του σ' έναν κόσμο διπλοπροσωπίας, ειδώλων, ομοιωμάτων, σε μια περιπέτεια με κατασκοπικό «νουάρ» πρόσχημα, που σύντομα όμως εξελίσσεται σε ένα ζαλιστικό υπαρξιακό-ερωτικό δράμα: στο εξής, τίποτε δεν θα είναι όπως φαίνεται, κάθε πρόσωπο, ενέργεια ή εξιστόρηση θα έχει και μια δεύτερη εκδοχή, καμιά φορά και περισσότερες, συνθέτοντας έναν εφιαλτικό λαβύρινθο μες στον οποίο ο ήρωάς μας μοιάζει να καταποντίζεται.

H αφήγηση εναλλάσσει το πρώτο και το τρίτο πρόσωπο, και οι δύο αφηγητές - ο ήρωάς μας και το «ομοίωμά» του - προσφέρουν διαφορετικές, άλλοτε συμπληρωματικές μα συνήθως αντικρουόμενες εκδοχές της δράσης. Ο,τι αρχικά μοιάζει σαν κατασκοπικό θρίλερ με φόντο το μεταπολεμικό Βερολίνο αποκαλύπτεται σιγά σιγά να είναι μια οικογενειακή τραγωδία: οι αιμομιξίες, οι πατροκτονίες, τα άσβεστα προσωπικά μίση και οι άνομοι έρωτες δίνουν και παίρνουν. Ο Ρομπ-Γκριγιέ επανέρχεται εδώ στα αγαπημένα του μοτίβα του Θηβαϊκού Κύκλου του Σοφοκλή - οι Γόμες δεν ήταν άλλωστε παρά μια χιουμοριστική μεταγραφή του Οιδίποδα Τυράννου - προβάλλοντας στα πρόσωπά του τις σκιές μεγάλων τραγικών ηρώων: ο Οιδίποδας, η Ιοκάστη, η Αντιγόνη, λανθάνουν πίσω από τα ονόματα των ηρώων, σαν μια άλλη ταυτότητα. H επανάληψη είναι άλλωστε ένα μυθιστόρημα που βρίθει από κάθε είδους αναφορές, τόσο στο έργο του ίδιου του Ρομπ-Γκριγιέ όσο και γενικότερα στη λογοτεχνία και στη φιλοσοφία. Ο Κάφκα, ο Προυστ, ο Κίρκεγκορ είναι μερικές μονάχα από τις φωνές που συνηχούν σ' αυτό το πλούσιο και προσεκτικά δομημένο κείμενο, που είναι γενναιόδωρο προς τον αναγνώστη δίχως όμως να του θέτει προαπαιτούμενα: οι εξωκειμενικές αναφορές και οι συνδηλώσεις δεν αποτελούν «κλειδιά» ενός ερμητικά αυτοαναφορικού κόσμου.

H επιστροφή του Ρομπ-Γκριγιέ στη μυθοπλασία - από την οποία εκείνος ποτέ δεν θεώρησε ότι απομακρύνθηκε, ούτε με την «αυτοβιογραφία» του - αποδεικνύεται κάτι περισσότερο από απλή επανάληψη: είναι μια νέα αρχή, που παρά την ηλικία του συγγραφέα, περασμένα ογδόντα πια, διαπνέεται από θεματική τόλμη και αφηγηματική φρεσκάδα, μα κυρίως από μια εντυπωσιακή συνθετική αρτιότητα. H επανάληψη είναι ένα μυθιστόρημα που ενώ αρχικά δίνει την εντύπωση ότι θα κινηθεί σ' ένα αλληγορικό, συμβολικό επίπεδο, επιτυγχάνει να «γειώσει» όλα αυτά τα στοιχεία σε μια σύνθεση που, ακόμη κι αν δεν μπορεί να χαρακτηριστεί με τη στενή έννοια ρεαλιστική, βρίσκεται σε διαρκή διάλογο με ό,τι είθισται να αποκαλείται πραγματικότητα.



Κώστας Κατσουλάρης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-04-2004