Η τακτική του αιφνιδιασμού

Ο Σάκι δεν πρόλαβε να γίνει πρώτο όνομα, είναι όμως ένας συγγραφέας με φανατικούς φίλους, που υποχρεώνει τον αναγνώστη να γελάσει δυνατά, συνδυάζοντας, ιδίως στα διηγήματα που περιλαμβάνονται εδώ, αγγλικό φλέγμα και ανατρεπτικό χιούμορ με μια πλοκή που βασίζεται στην ιδέα του «τι θα συνέβαινε άν...»





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο κύκλος της ζωής του ανθρώπου, στη σύντομη διάρκεια της ολοκλήρωσής του, από την έναρξή του και μέχρι το οριστικό κλείσιμο - τέλος της περιφέρειάς του, δεν σηματοδοτείται πάντα από μεγάλα γεγονότα, τα οποία μπορεί και ποτέ να μην τον σημαδέψουν. Η καθημερινότητά του, όμως, αντίθετα, είναι γεμάτη από πλήθος στιγμιότυπα και μικροσυμβάντα, ασήμαντα, επουσιώδη και χωρίς ιδιαίτερη βαρύτητα και σημασία, επιφανειακά -μια κίνηση, ένα βλέμμα, μια λέξη, μια φράση, μια γκριμάτσα, ένα χαμόγελο, μια έκφραση, ένα αστείο, ένα απρόοπτο, μια συνάντηση- ενδεικτικά, ωστόσο, του προσώπου με το οποίο συνδέονται, διότι όχι μόνο το χαρακτηρίζουν αλλά και το προσδιορίζουν ως ψυχοσύνθεση, γεγονός που υπαγορεύει και τη στάση του απέναντι στη ζωή. Κάτω από αυτά τα προαναφερθέντα μικροσυμβάντα, υποκρύπτεται η κοινωνικο-πολιτική φιλοσοφία ενός ολόκληρου κόσμου. Και είναι αυτή ακριβώς η φιλοσοφία που έχει διαμορφώσει το άτομο της ομάδας σε συγκεκριμένη οντότητα, υπαγορεύοντας ως εκ τούτου και τις συγκεκριμένες συμπεριφορές και εκδηλώσεις του, οι οποίες δεν αποκαλύπτουν τελικά μόνο αυτόν καθ' εαυτόν τον άνθρωπο ως τέτοιον που είναι, αλλά και το σύστημα-καθεστώς της κοινωνίας που τον «μορφώνει».

Ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές και «εικονογράφους» του είναι ο Σκωτσέζος συγγραφέας τού ανά χείρας τόμου. Ο Έκτορ Χιου Μονρό (το Σάκι είναι ψευδώνυμο παρμένο από τα «Ρουμπαγιάτ» του Ομάρ Καγιάμ), γεννήθηκε το 1870 στην Ακιάμπ της Βιρμανίας και σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου κοντά στο Μπομόν Αμιέλ της Γαλλίας το 1916. Σπούδασε στην Αγγλία και εργάστηκε ως δημοσιογράφος στη «Γουεστμίνστερ Γκαζέτ» και στη «Μόρνινγκ Ποστ», ταξιδεύοντας ως ανταποκριτής σε Ευρώπη και Ρωσία. Έγραψε διήγημα κυρίως και ένα μυθιστόρημα, το «Όταν ήρθε ο Γουίλιαμ» (1914), στο οποίο περιγράφει μια γερμανοκρατούμενη Αγγλία [ιδέα - εύρημα, που θα χρησιμοποιήσει αργότερα ο Φίλιπ Ντικ στο δικό του μυθιστόρημα «Ο άνθρωπος στο ψηλό κάστρο» (1962)]. Λάτρης της φανταστικής λογοτεχνίας, ο Σάκι θα χρησιμοποιήσει τα σύμβολά της για να σχεδιάσει μέσα από πλήθος μικρών σκηνών το προσωπείο της εποχής του. Ο Σάνγκρεϊλ ή ο Ρέτζιναλντ, μόνιμοι ήρωές του, δανείζονται τη φωνή του δημιουργού τους για να κριτικάρουν όχι μόνο την «τάξη» τους, αλλά και την κοινωνία τους γενικότερα. Με τη διεισδυτική ματιά του, ο συγγραφέας εισχωρεί στα ενδότερα της λίγο-πολύ υποκριτικής, αν όχι και επιτηδευμένης εποχής της βασιλείας του Εδουάρδου και αποκαλύπτει τα τρωτά της, με δηκτικό έως και απρεπές πολλές φορές χιούμορ. Το βλέμμα του ειρωνικό και εμφανέστατα δηκτικό, μεταμορφώνεται σε χειρουργικό νυστέρι που δεν αρκείται στην τομή του αποστήματος, αλλά εισχωρεί στο βάθος της πληγής, προκειμένου να εντοπίσει την εστία της. Το σύντομο διήγημα που καλλιέργησε με ιδιαίτερη επιτυχία, στο οποίο παγιδεύει τα διάφορα προαναφερθέντα καθημερινά στιγμιότυπα της ζωής, καθώς επίσης και τα πρόσωπα-ήρωες σχεδόν όλων των τάξεων, κυρίως, όμως, της μεγαλοαστικής, αλλά και της ανώτερης που τις συγκροτούν, είναι το λογοτεχνικό εκείνο είδος που του επιτρέπει να κινείται άνετα και αποτελεσματικά. Με γρήγορες, αλλά εύστοχες πινελιές σκιτσάρει την προσωπογραφία μιας κοινωνίας δέσμιας παρωχημένων «αξιών» και νοοτροπιών χωρίς να διστάσει ακόμη και να την γελοιογραφήσει, προκειμένου να επιτύχει την αφύπνισή της. Παρατηρητικός, προκλητικός, οξύς, με ζωηρή, γόνιμη φαντασία, κατορθώνει μέσα από το επιφανειακά ασήμαντο, ακόμη και ευτελές, να αναδείξει το ουσιώδες.

«Η τακτική του αιφνιδιασμού», συλλογή από τριάντα ένα διηγήματά του (θα έπρεπε να αναφέρονται οι πρωτότυποι τίτλοι τους, καθώς επίσης και οι συλλογές απ' τις οποίες έχουν επιλεγεί), το επιβεβαιώνει, καθώς αποδεικνύει το δεξιοτέχνη χειριστή του λόγου, τον ευφάνταστο δημιουργό και τον οξυδερκή παρατηρητή. Το πολύχρωμο ψηφιδωτό του, του οποίου οι διάφορες ψηφίδες μάς αποκαλύπτουν και μια διαφορετική πτυχή της προαναφερθείσας προσωπογραφίας της κοινωνίας του, εκθέτει πανοραμικά έναν ολόκληρο κόσμο, που οι ιδιομορφίες των προσώπων του προκαλούν όχι μόνο την ειρωνική θυμηδία, αλλά έως και το σαρκαστικό γέλωτα. Με κομψότητα ύφους και γλαφυρότητα αφήγησης, ο συγγραφέας εμφανίζει τα εν λόγω πρόσωπα στο προσκήνιο της ιστορίας τους, ντυμένα με όλη την πομπώδη και επιδεικτική κενότητα που τα χαρακτηρίζει, επιτρέποντας έτσι την κριτική εκτίμηση και αξιολόγησή τους. Αυτός εξάλλου είναι και ο απώτερος σκοπός του· για να τον επιτύχει δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει ακόμη και παραμυθένια σύμβολα. Όπως, για παράδειγμα, στο χαριτωμένο διήγημά του «Τόμπερμορι», όπου κάτω από το εύρημα του ομιλούντος γάτου [θα το μεταχειριστεί εξίσου αποτελεσματικά αργότερα και ο Μιχαίλ Μπουλγκάγκοφ στο σημαντικό μυθιστόρημά του «Ο δάσκαλος και η Μαργαρίτα» (1967)], εμφανίζεται όλη η υποκρισία και το δύσοσμο βάθος των εκπροσώπων της ανώτερης τάξης. Το ίδιο κάνει και στο πολύ ενδιαφέρον «Στριμωγμένο βόδι», η εισβολή του οποίου στο σαλόνι της κυρίας Πίνγκφορντ γίνεται η αιτία να καταδειχθεί η έλλειψη επαφής με μια έτσι κι αλλιώς προβληματική πραγματικότητα. Αιχμηρός, υπόγεια επικριτικός γίνεται στο «Ο κατά περίστασιν κήπος», στην επιδεικτική διακόσμηση για ορισμένο χρόνο, του οποίου καυτηριάζεται η υπεροψία του ιδιοκτήτη του. Τίποτε δεν ξεφεύγει από τα βέλη του συγγραφέα, ο οποίος, όμως, δεν ξεπερνά ποτέ τα όρια της ευπρέπειας, επιλέγοντας περισσότερο την ειρωνική υπόδειξη παρά το βάρβαρο ράπισμα, προκειμένου να ενεργοποιήσει τη σκέψη του αναγνώστη του. Το διαπιστώνει κανείς στο «Η τακτική του αιφνιδιασμού», στο διήγημα που δανείζει τον τίτλο του στον ανά χείρας τόμο. Σχολιάζοντας την κακοήθεια του ανοίγματος των επιστολών, ο Σάκι διατηρεί βέβαια την ψυχραιμία του απέναντι στο απαράδεκτο γεγονός, αλλά δεν διστάζει να επιτεθεί με σκληρή γλώσσα στους υπεύθυνούς του, στην κίνηση των οποίων υποκρύπτεται η καταστρατήγηση του ατομικού ασύλου και της ελευθερίας του ανθρώπου.

Εντελώς άγνωστος στην Ελλάδα, ο σημαντικός αυτός συγγραφέας (το μόνο βιβλίο του που έχει προηγηθεί είναι ένας μικρός τόμος είκοσι ενός διηγημάτων, με τίτλο «Ο άγιος και το τελώνιο» (Γράμματα, 1983), και ένα-δύο διηγήματά του σε κάποιες ανθολογίες), προσφέρεται τώρα στην πολύ καλή μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου, για μια πιο ενδιαφέρουσα γνωριμία.

ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/04/2001