Στους δρόμους της λογιοσύνης

Προλογίζοντας αυτό το έργο του, που το δούλευε με επιμονή τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Παναγιώτης Μουλλάς σημείωνε: «Ενώ ο ποιητής και διηγηματογράφος Βιζυηνός έχει εξασφαλίσει από καιρό περίοπτη θέση στα γράμματά μας, ο μελετητής και ο θεωρητικός Βιζυηνός, εκπονητής ενός έργου με πολλαπλές (επιστημονικές, φιλοσοφικές, ψυχολογικές, αισθητικές, κριτικές) διαστάσεις, παραμένει ουσιαστικά απρόσιτος στο ευρύ κοινό. Με αυτούς τους όρους, θεωρήσαμε ότι, συγκεντρωμένο σε έναν τόμο, το επιστημονικό έργο του Βιζυηνού θα είχε να προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες με δύο τρόπους: α) ως αυτόνομο επίτευγμα που φωτίζει ωστόσο και το λογοτεχνικό έργο του συγγραφέα μας, και β) ως γενικότερη συμβολή στη μελέτη του 19ου αιώνα, ιδίως μάλιστα προκειμένου για την Ελλάδα μιας εποχής όπου η επιστημονική βιβλιογραφία παρουσιάζεται ακόμη σχετικά πενιχρή. Κατά τα άλλα, ας μην ξεχνάμε ότι αυτό το θεωρητικό έργο που ο συγγραφέας μας εκπονεί στην Αθήνα περί τα τέλη της δημιουργικής ζωής του (1884-1892) χωρίς προσχέδιο ή προγραμματισμό, ανταποκρίνεται σε συγκεκριμένες ανάγκες και επιθυμίες του: τον βιοπορισμό, τη διεκδίκηση της έδρας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τις γενικότερες πνευματικές και κοσμικές του στοχεύσεις. (…) Γύρω στα τριάντα του χρόνια, λίγο πριν και λίγο μετά το 1880, ο Βιζυηνός διανύει τη δημιουργικότερη περίοδο της ζωής του. Είναι η ώρα νέων ερεθισμάτων, εμπειριών και προοπτικών: της επιστημονικής έρευνας, του φιλοσοφικού στοχασμού, της αφηγηματικής ποίησης και της πεζογραφίας. Θα ‘λεγες ότι ο συγγραφέας μας “γνωρίζει τον εαυτό του” πλουτίζοντας το δυναμικό του με συμπληρωματικές δυνατότητες». Αδυνατώντας να ενταχθεί σε ένα σύστημα πανεπιστημιακής ή άλλης επαγγελματικής πειθαρχίας, ο Βιζυηνός χρειάστηκε να ακολουθήσει αναγκαστικά τον δρόμο μιας βασανιστικής βιοποριστικής περιπέτειας, δίχως πάντως να αφήσει αναξιοποίητα τα πολλαπλά του εφόδια: τη γνώση, τον στοχασμό, την καλλιτεχνική του αίσθηση, την κριτική του ευαισθησία. Τα κείμενα που συγκέντρωσε ο Παναγιώτης Μουλλάς σε αυτόν τον τόμο δεν διαθέτουν ούτε ενιαία μορφή ούτε ενιαίο περιεχόμενο. Γραμμένα στην Αθήνα, δημοσιεύονται α) ως αυτοτελή γυμνασιακά βοηθήματα, β) ως εκτενείς μελέτες σε εφημερίδες και περιοδικά και γ) ως άρθρα στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Μπαρτ και Χιρστ. Κύριοι θεματικοί τους άξονες: η φιλοσοφία, η ψυχολογία, η λογική, η λαογραφία, οι εικαστικές τέχνες, η λογοτεχνία και, ειδικότερα, η αφηγηματική ποίηση. Σύμφωνα πάντα με τον Παν. Μουλλά: «Η αναδημοσίευση των κειμένων αυτών μπορεί να είναι χρήσιμη και για έναν άλλο λόγο: διότι βοηθάει στην κατανόηση μιας σημαντικής εποχής (ο θετικισμός έχει ήδη δώσει απτά δείγματα γραφής του), όπου συντελούνται βαθιές αλλαγές στις φυσικές και στις ανθρωπιστικές επιστήμες».
Στα επιλεγόμενά τους, η Βενετία Αποστολίδου και η Μαίρη Μικέ εντάσσουν το βιβλίο αυτό στο συνολικό έργο του Παναγιώτη Μουλλά. Το συνδέουν δηλαδή με τα βασικά προβλήματα που τον απασχόλησαν σε όλη του τη ζωή σε σχέση με τον Βιζυηνό και την πνευματική ζωή στον 19ο αιώνα, αναδεικνύοντας έτσι τη σημασία που έχει για τον ίδιο τον Μουλλά αλλά και για τη μελέτη των σχετικών ζητημάτων της Νεοελληνικής Φιλολογίας.